2 мая, 2018 17:57
Сөйлемде сөздердін арасындагы алуан түрлі синтаксистік катынастарды көрсетіп, озі жалғанган сөзге эр түрлі грамматикалык мағына үстеп, сөз бен сөзді байланыстыруда үлкен орын алатын зат есімнің парадигмалык түрлену жүйесінің бірі — септік жүйесі. Әдетте септік жалғау кейде тікелей өзі, кейде баска түлғалармен кабаттасып, зат пен қимыл, я зат пен зат арасындағы (субъект-предикаттык), тура жэне жанама объектілік, меншіктілік-катынастық, мекендік-мезгілдік, көлемдік, амалдық- күралдық сияқты катынастарды білдіреді.
Септік жалгау түрлерінің басын біріктіріп, зат есімнің түрлену парадигмасының бір категориялык түрі етіп отырган — септік жалгауларынын магыналык ортактыгынан горі кызметтік (сөз бен сөзді байланыстыру), мағыналык-кызметтік тек зат есім сөздерге жалгануы немесе басқа сөз табына жалганса, оны заттандырып тұру касиеті. А.Ыскаков : «Сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен жалғастырып, селбестіріп түратын тұлга жэне сөздердің жалғауларды кабылдау өзгерту жүйесін сөздердің септелуі деп немесе септеу деп атаса», « септелу деп сөздердің сөйлем ішінде өзге сөздермен дәнекерлесу үшін септік жалғауын кабылдап, грамматикалык түргыдан өзгеріске түсуін айтады»- деп казак тілі грамматикасында анықталады(1967). Профессор С.Исаев: «Септік жалгауларына зат пен онын іс-эрекеті, я зат пен заттың арасындағы субъектілік, объектілік, меншіктілік- қатыстык, мекендік-мезгілдік,көлемдік, амалдык-қүралдык, себеп-максаттык сияқты катынастарды білдіріп, заттық мэн үстеп түратын түрлену түлгасы деген аныктама беруге болады. Септік жалғау жүйесінің күрделігі осында»- деп көрсеткен.
Қазақ тілінде септіктің жеті түрі бар. Жай септеу жэне тэуелді септеу деген түрлері бар. Қазақ тілінде септік жалғаулар өзіне тэн грамматикалык тұлгалар аркылы белгілі грамматикалык мағына білдіріп, сөйлемде тиісті қызмет аткарады. Септік жалғау түрлері осындай үш түрлі сипаты аркылы, бір жағынан, жеке-жеке грамматикалык тұлга ретінде танылады, екінші жағынан, бұлардың жиынтығы парадигмалык жүйе ретінде септік категориясын кұрайды.
Автор публикации
