19 января, 2018 18:27
Білім берудің басты бағыттарының бірі — білім беру жүйесін демократияландыру болып табылады. Білім беру жүйесінде демократаяландыру процесі маңызды кезеңдерді басынан кешірді. Бүл жағдай жеке адамның жан-жақты дамуына, оның қүқықтары мен басты бостандықтарына деген қүрметтің өсуіне бағытталған демократия өрісінің кеңеюіне, жалпы білім берудің тегіндігімен қатар көсіптік және жоғары білім алудағы теңдік принциптерінің жүзеге асырылуына тығыз байланысты болып келеді.
Білім беру жүйесін демократияландыру процесі барысында дәстүрлі формалардан тыс оқыту ортасы да, одан қалды әлі де болса нашар дамыған, әрі әлі де болса (формальдық емес, қайтадан басталған білім беру) дәстүрге айнала алмаған форма- лары да өзгерістерге үшырайды.
Кәсіптік көзқарас түрғысынан қарағанда ол үшін білім берудің жергілікті жүйелерін жасауға мүмкіндік беретіндей диверсифи- кацияланған бағдарламалар жасау керек болады. Нөтижесінде білім беру жүйесінің орталықтандыру процесінің тиімділігі қамтамасыз етіледі және осы өзгеріске байланысты демократи- яландыру процесі де тереңдей түседі.
Диверсификация немесе орындалатын қызмет санының ар- туы оқу орындарының (оқу сипатына төн қызмет ету реестрінің кеңеюі, оқытушылардың жүмысқа орналасуын қамтамасыз ету жөне т.б.) өз қызметтерін жалғастыруына дөнекер бола алатын объективті процесс болып табылады.
Дамыған елдерде де жеке салада да, мемлекеттік салада да кадрлар дайындаудың қажеттілігін түсінушілік бар екендігін аңғарамыз. Білім беру жүйесінен заман талабына сай келетін тауарлар өндіру мен қызмет етуді тиімді пайдалана білу, қүры- лымның бір түрінен екінші түріне көшудің икемді механизмін жасау, бағалау өдістері мен үлттық артықшылықтарға қарай бағдар алу талап етіледі.
Білімді демократияландырудың басты шарттарының бірі — қоғам тарапынан болатын бақылау болып саналады. Ашық пікір алмасу төуелсіз партиялар мен үйымдардың, ата-аналар ассоциацияларының, оқушылардың, мүғалімдер мен көсіп- одақтардың қолдауымен жүзеге асырылып отыруы керек.
Бірнеше сатыларда жүзеге асатын екінші бір бағыт, ол — °ҢУ орындарының “рыногын” (нарқын) жасау. Білім алудағы нақты күқықты таңдауды қамтамасыз етудің бір қүралы ретінде сүраныс заңы мен білім саласындағы сүраныстарды жүзеге асыруды қабылдауға болады.
Дүние жүзінің барлық жерлерінде де білім беру “рыногы” мемлекеттің өте күшті ықпалы мен бақылауында болады. Мемлекеттің бүл арадағы басты өрекеті өртүрлі мөлшердегі капиталды инвестициялау мен жүмылдыру мүмкіндігі болып ңала береді, яғни дәл осы жерде еркін бәсекелестіктің класси- калық заңдары өрекет ете қоймайды.
Оқу орындарының тыныс-тіршілігіне нарық элементтерін енгізбей түрып жөне мемлекеттік инвестициялармен қатар өнеркөсіп орындарынан, көсіпкерлерден, ата-аналардан қаржы түспей түрып білім беру жүйесі тиімді жүмыс істейді деп айта қоюға болар ма екен?
Демократияландырумен қатар білім беру жүйесінің дамуын- да басқа да бағыттар өмір сүреді. Ол тиімділіктің түрлі үлесімен ерекшеленетін түрлі елдер жағдайында басқа бағыттармен өзінше жалғасатын, яғни олардың дамуын жылдамдатып немесе ақырын- датып отыратын және өзін әр уақытта танытып отыратын жа- һандандырумен, интернационализациямен, пікір алмасумен тығыз байланысты болып келеді.
Осы орайда демократияландыру мен пікір алмасудың білім беру жүйесінде қарым-қатынастары бірден көзге түседі.
Экономикалық (өндірістің толассыз қүлдырауы, білім беру жүйесін қаржыландырудың қысқартылуы), қоғамдық (халық- тың кедейленуі, оның поляризациясы), идеологиялық (қалып- тасқан мемлекеттік идеологияның болмауы) тоқыраулар мен үлттық дау-жанжалдар жағдайында білім берудің пікір алмасу- мен байланысты мәселелерін ніешу оңайлыққа соға қоймайды.
Орын алған осындай жағдайларға қарамастан отандық білім беру жүйесіндегі белгілі бола бастаған өзгерістерге сүйене оты- рып бүл процестің өзіне ғана төн белгілерін көрсетіп бере аламыз. Олар: мемлекеттік емес оқу орындарын қүру, конфес- сиональдық оқу орындарын ашу, екі тілде оқытуды енгізу, білімді игеру тәсілдерін кеңейту, жергілікті және үлттық оқу орындарын үйымдастыру, оқу бағдарламаларына көпмәдениеттілік мазмүндағы гуманитарлық сала пәндерін енгізу, пөндерді таң- дау жүйесін енгізу, жаһандық ойлауды қалыптастыруға бағыт алу, ашық пікір алмасу дүниетанымның негізі ретінде үлттың өзін-өзі танушылығын тереңдету.
Егер білім беру жүйесін демократияландыруды дамыту түптеп келгенде қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделде- туге, білім беру кеңістігінің кеңеюіне қызмет ететін болса, онда ашық пікір алмасу демократиялық мазмүндағы жетістіктерді одан әрі тереңдетіп, баянды етеді, үлттық мәдениеттердің сан алуандығы мен білім алудың толып жатқан өдістеріне негізделген өмірдің жаңа философиясын, ойлау мәдениетін өлемдік-жаһан- дық деңгейде қалыптастыруға ықпал жасайды жөне осылардың барлығы да адамды жан-жақты қалыптастыруға бағытталған.
Білім беру саласында орын алған бүл екі бағыт оның қүқықтық статусына, үйымдастырылуына, қүрылымына, білімнің мазмүнына, оқу процесіне (оқытудың түрлері мен әдістері) өз өсерін тигізіп отырады.
Өзінің дамуындағы бүл кезеңдегі білім берудің демократи- яландырылуы мен ашық пікір алмасуын былайша сипаттап көрсетуге болады.
Демократияландыру
- білім алуға байланысты тең және міндетті құқың;
- білім беру жүйесінің децентрализациясы;
- дөстүрлі және дәстүрлі емес білім беру;
- білім берудің үздіксіздігі: мемлекеттік жөне мемлекеттік емес оқу орындары;
- білім беру жүйесіне федеральдық, жергілікті, автономия- лық басшылық;
- оқу орындарының өзін-өзі басқаруы;
- оқу орындарының өзін-өзі қаржыландыруы;
- таңдау бостандығы (мүгалімдер мен оқушылар үшін);
- түрлі мақсаттар (күрделі бір мақсат, күрделі көп мақсат);
- демократизм.
Ашық пікір алмасу
- Кез келген оқу орнында жөне кез келген формада білім алу қүқығы (федеральдық, жергілікті, салалық, автономия- лық);
- білім беру жүйесін децентрализациялау;
- білім беру жүйесінің формальды және формальды емес болып жандануы;
- білім берудің үздіксіздігі: оқу орнының кез келген түрін таңцау (конфессиональды, жеке меншік, үлттық, жалпы, көсіптік, арнайы),
- оқу мерзімінің әртүрлігі;
- білім алу мақсаттарының сан алуандығының ешқандай шектеусіздік сипаты;
- білім беру қүрылымдарының көп түрлілігі;
- тілді таңдау бостандығы;
- мемлекеттік және басқа тілдерде оқыту;
- білім берудің гуманистік мазмүны;
- оқу мақсаттарының көп жақтылығы;
- пөндерді таңдау жүйесі;
- факультативтік оқыту;
- пікір алмасушылық көзқарастарды қалыптастыру;
- пөндердің гуманистік циклінің көпмөдениеттілік мазмүны;
- үлттық сананы қалыптастыру;
- ой-сананың жаһандануы;
- этникалық және мөдени айырмашылықтардың үндестігі;
~ оқу процесінің, педагогикалық технологияның әдістері
мен формаларының жан-жақтылығы (оқытудың түрлі әдістерін Қолдану). Еліміздің көпмөдениеттілігі жағдайында білім беру ісін демократияландыру мен ашық пікір алмасуын одан әрі Дамыту тарихи даму барысында белгілі бір жүйеге келген мө- Дени дөстүрлерімізді қайтадан жаңгыртуға жөне жаңа дүниета- иьімдық көзқарастармен қаруланған адамдарды жан-жақгы төр- биелеуге мүмкіндік береді.
Автор публикации
