Дулат Бабатайұлы

12 марта, 2018 18:24

 

Дулат Бабатайүлы ( 1802-1874 )  поэзиясы және сол кезіндсгі
тарахи дәуір болмысы

1. Дулат казак эдебиетіндегі алғаш мысал жазған акын.
2. Дулат шығармаларындағы оку-өнер,білім такырыбы.
3. «Еспембет» дастанының фольклорлык сипаты, композициясы, тілі.

Дулат казак әдебиеті тарихында алғаш мысал жазған акын. Оның бізге жеткен төрт-бес мысалы бар. Бүл жағынан оны әдебиетке жаңа бір форма экелуші, жаңалык енгізуші деп караган жөн. Дулаттың мысал ретінде жазған шығармалары үлгі, өнеге беру, акыл айту ретінде келіп отырады. Онда кішіпейілділік, бірлік, әділеттік жакталып, мактаншактық, менмендік, бейшаралык, орынсыз пысыктык сыналады. Адамдагы абзал каспеттерді ардактаган, адамгершілікті жогары түткан акынның бүл мысал өлеңдерінін тәрбиелік мэні күні бүгінге дейін жойылган жок. «Сары шымшык» атты мысал өлеңінде таңдайы кеуіп шөлдеген жаман шымшык кып- кып етіп. корка- корка басып, көлден су ішсе сап зытады.Қайтып келіп баска шымшыктарға мактанады: «Барсам көлде дүйім кұс түр. Ортада акку. Көл корыган кызғыштар. Айламды асырып, соның бәріне сездірмей, ұрлап су іштім, әбден шомылдым. Бір кезде калыктап каршыга келіп калды. Қаз камыска тыгылды, аккулар есінен адасты, сүксырлар суға сүңгіді. Мен ғана тырп етпей отыра бердім. Қаршыга менен каймығып, көлге конбады. Акыры саңғыттым да, көлдің суын арамдап жөніме кете бардым.», — деп бөседі. Сонда бір шымшык кас сөйлеп, ана бір көлдің түбінде балалар кұрған түзак бар,айналасы арпа, бидай, айланды асырып, түзакка түспей, сол жемді теріп же, бүл сенің колыннан келеді, -деп арандатады. «Қаршығадан корыкпаган түзактан коркам ба?»,-деп мыктымсып барган сары шымшык түзакка түсіп, мерт болады.

Ендігі бір «Қара карга » деген мысалында: Қара карга жем іздеп жүріп, өлген үйрек тауып алады. Өзі жемей балапандарына әкеліп береді. Олар бүл тэтті жемді калай колға түсірдің деп сұрайды анасынан. «Қайратты шешең камысты көлден іліп экетті» деп мактанады карға. Ата — бабамыз үйрек іліп көрген жок еді, -деп күдіктенеді балапандар.Осының бәрін естіп, көріп тұрган бір сауыскан карғаға келеді де, каршығаның теуіп түсірген үйрегін жогалтып алып, іздеп келе жатканын айтады.

«Қырғиды да жүмсапты,

Кім де болса алғанның

 

Сол жерде моПнын ки депті,

Жемімді алган ұрыға
Өлімнен тарт сый депті», — дейді.

Қарганын заресі ұшады, ішкен жегенін кайта кұсады.Балапандарын шулатыі^ тұра кашады.Үйректің калган жемтігін сауыскан сүйрей жөнеледі.

Дулаттын мысал стилінде жазылган тағы бір шыгармасы «Шаштараз».Бұл ді кыска сюжетке кұрылган өнегелі, өрнекті туынды.Оның да окушысына тәліл берерлік элі күнге мэні бар аңыз бойынша, Ескендірдін басында кос мүйіз болыпты-мыс.Патша оны жасырып жүріпті.Шашын киып, тарап, күтіп тұрз үшін сыр шашпайтын, аузына берік шаштараз таптырып, одан ані. алып.сұраганын беріп, шашын алгызып жүреді. Шаштараз уәдесін біраз ұстаг жүргенмен, күндердін күнінде уәдесін бұзып алады. Қанша айтпайын деп жүрс« де, ол ішін кернеген сырды жасыра алмай, акыры далаға оңаша шыгып, жерге етбетінен жатып, патшаның басында мүйізі бар деп калады. Аузынан кұпиянын шыгуы мұн екен.жел естіп, желден ел естіп тарап кетеді.Бейшара шаштараз аузына ие бола алмай, басынан айрылады. Акынның бұл мысалы да адамгершілік тәлім береді.Уагыдага берік, ұстамды бол дейді. Дулат- мысалдарынын гибрат аларлык жактары өте мол, өнегелі туындылар.

1. Дупиш шыгапмалауыпАагы оку.нпеп-бЫм пшкырыбы

Акын шыгырмаларынан орын алатын манызды мэселенің бірі- оку, онер-білім. Дулатта баска акындар сиякты надандыкка, әдепсіздікке карсы шыгып, казак когамындагы адамгершілікке жат кылыктардың өріс алу себебі — осы надандык індетінің салдары дегі түсінген. Сондыктан окып білім алған адамдардың когам өмірінен алатын орындары өзгеше деп бағалаган. Адам бойындагы даналык пен жаксылык- бэрі тәрбиенін, окудың нәтижесі. Елді окыган тәрбпелі, білімді адам баскарса, зұлымдык пен озбырлык дегендерге жол берілмес еді,- деп түйген. Жалпы адамның «жаксы», «жаман» деп бөлінуі де сол парасаттылыгында: ойлы, ұстамды, білімді, өнерлі болуы, акылынын өсуі-бәрі оның ізденіп тапканына, содан соң бойына дарытканына байланысты.

« Өнер, білім окып біл» өлеңі.

Өнер, білім окып біл,

Өнер алды кызыл тіл,

Окып алса керек сөз,

Алтынга кұйған бал мен тең,-

деп, өнер.білімнің оку аркылы табылатынын, көп ізденуді, аянбай еңбектенуі керек екенін ескертеді. Ал білімсіздік надандыкка, жөн білместікке апарар тегіс жол деп, барлык жөнсіздік пен жүгенсіздік надандыктан туындайтынын айтады.

Ұяты жок адамга , Акылы жок наданға, Шынын айтсаң иланбас Өтірік сөзді шын көріп, Біліп сөйлей білмейді. Өнері жок болған соң.

 

Адам жаратылысында бірдей болып тумайды, эр адам озіпе гана тэн касиет, кабілеттерімен ерекшеленеді, оның бірі дана ,бірі залым боп өмірден алган бағытына карай қалыптасатыны осыған байланысты деп түсінеді.

1 « Еспембет »даспі(іныпыц фольклорлык ататм.комііоітпіііси ліі.іі. «Еспембет» Дулат шығармаларының ең бір биік бәйтерегі ,бэйтеректің шыңы іспеттес.Бұл шығарма қазақ әдебиеті тарихында елеулі орын алатын кыска сюжетке құрылған дастан.Сонымен қатар.патриоттык маңызы зор, батырлар жыры үлгісінде жазылған.Бұл жырлардың басым бөлігі-Отанды сүю,баскыншы жаудан ел қорғау, халық үшін ерлік еңбек ету идеясынан туған.Олай болса, Еспембет дастаны да осындай мақсатпен жазылған шыгармалардың катарынан орын алады.Жалпы халықтык батырлар жырында окиғаның басталуы әртүрлі болып келеді.Кейбір жырлар кейіпкерлердің дүниеге келмей тұрған шагынан суреттейтін болса.енді бірде батырлардың іс-әрекетке көшуінен басталады.Ал «Еспембет» дастанында басты кейіпкердің ер жетіп,есейген кезінен.содан былайғы ерлік істерін сипаттаудан басталган.Шарыктау шегіде ,шешуі де шебер кұрылған.Өзінің айтпак болған идеясына лайыкты жэне шарыктау шегінің жеткен жерінде окиға тез аякталады.Мысалы:«Бэрін айт та ,бірін айт, Еспембеттей ер кай Еспембеттей ер туса, Ер күтетін ел кайда?» дей отырып,елін корғап ел үшін жауына оқ ататын батыр туса,елге корган ер туса деген арманмен аякталады. Дулат Еспембеттің ел корғаудагы ісін жастарга үлгі етеді,келешек ұрпакты өз еліндуған жерін ,отанын сүюге.корғауга, адал халкына кызмет етуге шакырады.Поэма 4 бөлімнен тұрады.І-ші бөлім- «Беташар»-6 жол,2-ші бөлім — «Таныстыру»-38 жол,3-ші бөлім-Нагашы жұртында»-187 жол,4-ші бөлім — «Туған елде», «Соғыс»-315 жол. Бірінші кіріспе бөлімінде:

«Тіл біткенннің шешені.а Топта бермес есені а Үлгі айтса көшелі Жауга шапса көсемі. а

Ұйкасы -а,-а, -а,-а үлгісінде берілген,бірыңғай 7 буынды болып келеді. Таныстыру орнындагы 2-ші бөліміпде -7 шумактан ,38 тармактан тұрады. 1-иіі шумақ 6- жол,2-ші шумак -4 жол,3-ші шумак -9 жол,4-ші шумак -7 жол,5-7 шумак-4 жол.Кезекті ұйқаска кұрылған.

Нагашысы уакта, а Ер Қосайдай ер өткен.б Жетім калып Еспембет в Қолында соның ер жеткен. б

Еспембет дастанының композициялык кұрылымындағы үлкен ерекшелік-акын шыгарманы шумакка кұрылған өлең жолдарымен беруді максат еткен.Негізгі басым шумак түрі -төрт жолды шумак. 103 шумактың 53 шумагы 4 жолды болып келген.Сонымен катар 7-8 буынды ,2-3 бунактан кұралып.ұйкастың басым бөлігін камтыған. Дастанның екінші ерекшелігі тілінде.Дулат казактың тіл байлығын өте жаксы меңгерген.оның сөздері мағыналыгы ,өте терең, әрі көркем. Дулат өлеңдерінің тілі таза,көркем де шешен.Ол,ол ма әдебиеттің

 

көркемдегіиі кұралдарын (тенеу,метонимия,метафора,эпитет, кайталау,арн^» т.б) оте шебер колданган.

«Еспембет» дастанында көңіл аударатын жэне бір кызык колданыс-тенеу түрі памдалануы.Шыіармада теңеу сөздер эрі көлемі жагынан ,әрі түрі жагына көп.Мысалы:

Нагашысы \акта Ер Қосайдаіі ер откен Жетім калып Еспембет Қолыпда сонын ер жеткен.

Шыгармада екінші образ-Қосай.Дулат Қосайды жасы токсанға келіп дуганнаіі түскен батырдын бейнесінде сомдайды,яғни «ерге» теңейді.Сонымен катар.калмактын батырын бейнелегенде Дулат талай теңеулерді орынды колданган. Еізге белгілі теңеу поэтикалык тілдің ең бай түрі.Дулат дастанында тенеудін жиырмага жуығы кездеседі. «Еспембет» дастанындагы теңеулер -тай,- тей.-дай,-дей, -ша,-ше жұрнактары аркылы жасалған. Шыгармада метафоралык магынада жүмсалган сөздер біршама.Дулатта метафоранын тәуелдік жалгаулар аркылы жасалган түрі кездеседі. «Бак кұсы конып басына, Еспембет келді еліне» Сонымен бірге, бір нәрсені бірнеше нэрсеге балау аркылц] жасалган эпнтеттік метафораны кездестіреміз.

«Жоңкерілген калың кол Жүйткіген желгеұксайды Қерінісі кей кезде ‘Голкыган колге ұксайды;

Мұиар түнеп, бұлт көшке Аскар белге ұксайды;

Кенетінен ду етсе, Тас копарыпдау бұзган Аккан селге ұксайды».

Мұнда калын косты «желге». «көлге», «белге», «селге» ,кыскасы,бірнеше норсеге балап тұр.Дастанның ерекшелігі тек батырдың жеке тұлгасын суреттеп коймай. сонымен бірге халык бейнесін коса суреттеуде.Үлкен шабытпен жырлау Дулат толгауларының ерекшелігі.

Метафоранын үшінші түрі «бейне» деген сөздің көмегімен жасалған.

«Сыр бермейді сырттансып, Кежегесі тартып тұр.

Бейне арыстан түлегі.»

Дастапда метонимпялық магынада жасалған сөздер бар:

«Қарт бура карсы шабынса, Қас батыр кару тагынса.» Еспембет дастанында эпитеттін тұракты түрі өте көп. Мысальпалмас кылыш ақ найза, сар садақ, кораш кұл, алтын бел, ак отау, ак маңдай, аппак жол,қарт батыр, аскар бел, толкыган кол, кас батыр, кара жер жэне т.б. Қазак халкының өлеңдерінде болсын. көркем кара сөздерінде болсын ерекше орын алатын фигураның түрі- арнау. Олай болса, шыгармада арнаудың кандай түрі берілген және калай берілген, міне, осыган токталайык:

«Сырынды айт маган, шөберем,Сұпу сүйгің келе ме?

Сұнкар шүйгін келе ме? Айдынды ала ту алып,

Жауга тигін келе ме?»/12,128/

Ягпи. акын жырга косып отырган , адам өз ойын өзгеге арнап, сауал аркылы жеткізеді.

Д)’лат шыгармаларында каііталау түрлері де кездеседі:

 

«Күндестік те еліңнен, Міндестік те еліңнен,

Камалау да еліңнен, Табалау да еліңнен,

Өсіру Д^е еліңнен.»

Алдынғы сөзден соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды, алдыңгы күбылыстан сонғы кұбылысты асыра, аскактата түсетін фигураның бір түрі — дамыту. фигураның бұл түрін екі батырдың майданда белдескен жерінен жэне Акбөртенін шабысын суреттеуде байкаймыз. Жалпы Еспембет дастанының казак эдебиеті тарихында маңызы өте зор.