КИБЕРНЕТИКАЛЫҚ ТӘСІЛДЕМЕ

Тақырыптың мазмүны: Кибернетика — динамикалык жүйелер- мен, басқарумен байланысты ақпараттық үдерістерді зерделейтін, табиғаттағы, коғамдағы, тірі организмдердегі жэне машиналардағы басқарудың жалпы заңдары туралы ғылым. Кибернетикалыц тәсілдеме — кибернетика кағидаттары негізінде, жекелей алғанда, тікелей жэне кері байланыстарды аныктау, баскару үдерістерін зер- делеу, жүйелер элементтерін элдебір «кара жэшіктер» (олардың кіретін жэне шығатын акпараты ғана зерттеушіге колжетімді, ал ішкі қүрылғы белгісіз болуы мүмкін жүйе) ретінде жүйелер элементтерін карастыру көмегімен жүйелерді зерттеу.

Жүйелердің ішкі қүрылымы модельденетін талдамалык тэсілдемеден өзгешелігі — «кара жәшік» әдісінде жүйелердің сыртқы атқарымы модельденеді. Осылайша, эксперимент жасаушы көзқарасы тұрғысынан жүйелер (модельдер) құрылымы, жүйелердің тэртіптік ерекшеліктерін ғана имитациялайтын (еліктеу) қара жэшікте жасырынған.

Кибернетикалық тәсілдемеде, оған жасалатын сүратулар типі бой- ынша ажыратылатын ақпараттық модельдерді зерттейді: жүйелердің сыртқы әсерге жауап катуын модельдеу; жүйелердің өзгеру динами- касын болжау; кұндылыктардың берілген аткарымдарына катынасы бойынша жүйелер параметрлерін оңтайландыру; жүйені адаптивті баскару.

Кибернетика мен жүйелердің жалпы теориясының ортак нэр-

Адам немесе құрылғы тудыратын акпараттық эсер арқылы жүйелердің мақсатты бағытталған тэртібін калыптастыру үдерісі жалпыланған түрде басқару болып түсіндіріледі. Басқарудың мына- дай есептерін атауға болады:

•   мақсат күру есебі (жүйенің тэртібін немесе кажет күйді анықтау);тұрақтандыру есебі (ауытқымалы эсерлер жағдайларында жүйелерді сол күйде ұстап түру);

•   бағдарламалдарды орындау есебі (басқарылатын шамалардың мэні белгілі детерминацияланған заң бойынша өзгерген кездегі жағдайларда жүйені талап етілетін күйге ауыстыру);

•    цадагалау есебі (басқарылатын шамалардың өзгеру заңдары белгісіз немесе өзгеретін жағдайлардағы жүйелердің талап етілетін тэртібін қамтамасыз ету);

•    оңтайландыру есебі (берілген жағдайлар жэне шектеулер кезінде жүйелерді сипаттамалардың экстремалды мэндері күйінде де ауыстыру немесе үстап тұру).

Кибернетикалық тәсілдеме тұрғысынан АЖ-ні басқару ақпараттар алмасу, өңдеу жэне түрлендіру үдерістерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. Кибернетикалық тэсілдеме АЖ-ні үш ішкі жүйе: басқарушы жүйе, басқару объектісі жэне байланыс жүйесі құрамына кіретін басқарылатын жүйе (2-сурет) ретінде қарастырады.

Баскару жүйелері атқарымдарының негізгі топтары болып мына- лар саналады:

•   іиеіиімдер цабылдау немесе ақпараттар мазмұнын түрлендіру атқарымдары басқару жүйесіндегі бастысы болып саналады, басқару объектісі мен сырткы орталардың жай-күйі туралы акпараттар мазмүнын баскарушы ақпаратка түрлендіру арқылы көрінеді;

•   ақпараттар өңдеудің бұрыннан белгілі атқарымдары ақпараттар мазмұнын өзгертпейді, ақпараттарды есепке алу, бақылау, сактау, іздеу, бейнелеу, таралымын көбейту, түрлендіру формаларын ғана қамтиды.

•    ақпараттар алмасу атқарымдары қабылданған шешімдерді басқару объектісіне дейін жеткізумен жэне шешімдер қабылдайтын тұлғалар арасында ақпараттар алмасу (мэтіндік, кестелік, графиктік, электрондық жэне басқа ақпараттарды жинау, телефонмен, факспен, жергілікті жэне жаһандық желілермен жэне т.б. жіберу).

Кибернеткалық тэсілдемені жүзеге асыру үшін еліктемелік (имитациялық) модельдеу немесе компьютерлік модельдеу жиі пай- даланады.

Еліктемелік модельдеу — зерделенетін жүйе, нақты жүйені жеткілікті дәлдікпен сипаттайтын модельмен алмастырылатын жэне осы жүйе туралы ақпараттар алу мақсатында онымен экспе- рименттер жүргізілетін зерттеу әдісі. Модельмен эксперимент жа- сау — еліктеме (еліктеме — бұл нақты объектіде эксперименттерге жүгінбей, құбылысты түсіну деп аталады).

Еліктемелік модельдеу — бұл математикалық модельдеудің жеке жағдайы. Әртүрлі себептер бойынша талдамалық модельдер әзірленбеген, я алынған модельдерді шешу әдістері эзірленбеген объектілер сыныбы бар. Бұл жағдайда математикалық модель ими- татормен немесе еліктемелік модельмен алмастырылады.

Еліктемелік модельдеудің түрлері 3-суретте көрсетілген.

Агенттік моделъдеу — атқарымдык динамикасы жаһандык ережелермен жэне заңдармен емес (модельдеудің өзге парадигмаларындағы сияқты), керісінше, осы жаһандык ережелер мен зандар, топтар мүшелерінің жеке белсенділіктерінің нәтижесі болып саналатын кездегі ережелермен жэне заңдармен аныкталатын, орталықтандырылмаған (децентрализованных) жүйелерді зерт- теу үшін пайдаланылатын еліктемелік модельдеудегі салыстырма- лы (1990 — 2000-ші жылдар) жаңа бағыт. Агенттік моделъдердің маңсаты — оның жекелеген белсенді объектілерінің жеке тәртіптері жэне осы объектілердің жүйедегі өзара әрекеті туралы жорамалдарга сүйене отырып, жүйелердің жалпы тэртіптерінің осы жаһандык ережелері туралы түсінік алу. Агент — ережелердің кейбір жиынына сэйкес шешім қабылдауы, төңірегімен өзара эрекет етуі, сондай-ақ өздігінен өзгеруі мүмкін, белсенділікке, автономиялы тэртіпке ие болатын кейбір мэні.

Дискреттік-оқигалық моделъдеу — оқиғалардың үзіліссіз табиғатынан абстракциялануды жэне модельденетін жүйелердің негізгі оқиғаларын ғана қарастыруды ұсынатын модельдеу тэсілдемесі. Дискреттік-окиғалық модельдеу неғұрлым дамыган жэне жаппай кызмет көрсететін логистикалар мен жүйелерден көлік жэне өндірістік жүйелерге дейін — косымшалардың аса үлкен аясына ие. Модельдеудің осы моделі өндірістік үдерістерді модельдеу үшін көбірек дэл келеді. Оны Джеффери Гордон 1960 жылдары негіздеген болатын.

Абстрациялар шкаласында еліктемелік модельдеу тэсілдемелері

4-                  суретте көрсетілген.

Олардың логикалық қүрылымдарын сақтай отырып; тэртіптік (жүйеде болатын оқиғалардың уақыт аралығындағы кезектесу тізбектілігін) касиеттерін, яғни өзара әрекет ету динамикасын сақтай отырып, модельденетін объектілерді жаңғыртуға мүмкіндік беретін еліктемелік модель еліктемелік модельдеудің ерекшелігі болып са- налады.

Еліктемелік модельдеу кезінде модельденетін жүйелердің құрылымы модельдерде бара-бар бейнеленеді, ал оның атқарымдық

•         жүйелерді статикалыц сипаттау, негізінен, оның құрылымдарын сипаттау болып саналады (еліктемелік модельдерді әзірлеу кезінде модельденетін үдерістердің құрылымдық талдауын қолдану қажет);

•   жүйелерді динамикалъщ сипаттау немесе оның элементтерінің өзара әрекет ету динамикасын сипаттау (оны сипаттау кезінде модельденетін динамикалық үдерістердің атқарымдық модельдерін құру қажет болады).

(бөлшектері аздау макро-деңгей стратегиялык деңгей)

(орташа бөлшектер мезо-деңгей тактикалық деңгей)

(бөлшектер көбірек микро-деңгей жедел деңгей)

динамнкасы,…

Белсенді объектілер

Жеке тэртіп ережесі Тікелей

және тікелей емес өзара әрекет ету Орта

окигалық

модельдеу □ Өтінімдер (пассивті объектілер)

Ағындык

диаграммалар

жэне/немесе

желілер

Қоряар

дискреттік

үзіліссіз

Жүйелер күйлерінің бөлінуі мен оны сипаттау еліктемелік

Еліктемелік модельдерде модельденетін үдерістердің динами- касын сипаттау үшін жүйедегі бүкіл оқигалардың синхрондалуын қамтамасыз ететін моделъдік (жүйелік) і уақытты беру тетігі жүзеге асырылған.

Бұл тетік нақты жүйелердегі параллель оқиғаларды имитация- лау үшін модельдеу жүйелерінің басқарушы бағдарламаларына орнатылған.

і -ді өзгертудің екі негізгі тэсілі бар: қадамдық (модельдік уақыттарды өзгертудің белгіленген интервалдары қолданылады); оқигалық (модельдік уақыттарды өзгертудің айнымалы интервал- дары қолданылады, мүнда қадамның шамасы келесі оқиғаға дейінгі интервалмен өлшенеді).

Қадамдық эдіс жағдайында уақытты жылжыту қадамның ең аз мүмкін тұрақты ұзындығымен жүзеге асырылады (і қағидаты). Бұл алгоритмдер оны жүзеге асыруға машиналық уақытты пайдалану тұрғысынан аса тиімді емес.

Белгіленген қадам тәсілі мынадай жағдайларда қолданылады:

•    егер уақыттан өзгеру заңы интегралдық-дифференциалдық теңдеулермен сипатталса (осындай әдістер кезінде модельдеу қадамы интегралдау қадамына тең, модельдер динамикасы нақты үзіліссіз үдерістердің дискреттік жуықтауы болып саналады);

•    оқиға бірқалыпты бөлінген кезде және уақыттык координаталардың өзгеру қадамын таңдауға болады;

•  белгілі бір оқиғалардың пайда болуын топшылау күрделі болған кезде;

•    оқиға көп болғанда жэне олар топтасып пайда болған кезде.

Қалған жағдайларда оқиғалық эдіс қолданылады, мысалы, оқиға

уақыт осьтерінде бірқалыпты бөлінбегенде жэне елеулі уақыт интер- валдарында пайда болған кезде.

Осылайша, ЭЕМ-де ақпараттар өңдеудің тізбектік сипаты сал- дарынан модельдерде болатын параллель үдерістер қарастырылған тетік көмегімен тізбекті түрленеді. Көрсетілімнің осындай тэсілі квазипараллель үдеріс атауына ие болған.

Еліктемелік модельдердің негізгі түрлерінің ең карапайым жіктеуі модельдік уақытты жылжытудың осы екі тәсілін колданумен байланысты. Еліктемелік модельдер: үзіліссіз, дискреттік; үзіліссіз- дискреттік болып ажыратылады.

Үзіліссіз еліктемелік модельдерде айнымалылар үзіліссіз өзгеріп отырады, модельденетін жүйелердің күйі уакыттың үзіліссіз функ- циясы ретінде өзгереді жэне негізінен, бүл өзгеріс дифференциалдык теңдеулер жүйелерімен сипатталады. Тиісінше модельдік уақытты жылжыту дифференциалдық теңдеулерді шешудің сандық әдістеріне қатысты болады.

Дискреттік еліктемелік модельдерде айнымалылар дискретті, еліктемелік уақыттың (оқиғаның болу) белгілі бір мезетінде өзгереді. Дискреттік модельдер динамикасы кезекті оқиғаның болу мезетінен келесі окиғаның болу мезетіне өту үдерісін көрсетеді.

Өйткені нақты жүйелерде үзіліссіз жэне дискретті үдерістерді бөлу жиі түрде мүмкін емес, сондықтан осы екі үдерістерге тэн уакытты жылжытудың тетіктері үйлесетін үзтссіз-дискреттік мо- дельдер эзірленген болатын.

Еліктемелік модельдердің жарамдылығын бағалау үшін, жекелей алғанда, мынадай өлшемдерді пайдаланады: модельдеу нэтижесінде алынған айнымалылар шамаларының қандай дэрежелері өткен кезеңдер үшін белгілі уақыт деректерімен сэйкес келеді (егер, эрине, бүл деректер бар болса) жэне болашақта накты жүйенің тэртібіне қатысты еліктемелік модельдердің топшылауы қаншалықты дәл бо- лады?

Ақпараттық үдеріс ретіндегі басқару үдерісі: үдерістің өту барысы туралы ақпарат жинау; жинақтау пункттеріне ақпараттар беру жэне ақпараттарды өндеу; түсетін, жинақталған анықтамалык ақпараттарды талдау; басқарушылық әсерді түжырымдау болып та- былады.

Оңтайлы басқару жүйелерінде, берілген нақты жағдайлар мен шектеулер кезінде жүйе алдына қойылған есепті өте жақсы түрде орындау талап етіледі.

1.    Басқару мақсаттарының жиыны жүйелердің сыртқы, сол сияқты ішкі факторларымен анықталады. Мақсаттардың үш түрі ажыратылады:

•    түрақтандыру — объектінің берілген деңгейге шығуларын үстап түру;

•    шектеу — максатты айнымалылардың берілген шекараларында жүйелер параметрлерін табу;

•    экстремалдық — экстремалды күйлерде максатты айнымалы- ларды үстап түру.

2.    Субъекті өзгертуі мүмкін жэне сол арқылы өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыратын орта күйі бөліктерінің бөлінуі болады. Бұл кезең объектінің ортамен жэне объектінің орталардан бөлектенуі кезінде

3.    Мұнда 4 жэне 5 кезендері сияқты X кірумен II басқарумен, Ү шығумен байланыстыратын жүйелер жасау есептерін ше- шумен байланысты. Бұл кезде модельге 8Т құрылымы, С = {с1,…,ск} параметрлері қоса салынуы тиіс. Осы кезеңде жүйелер құрылымы берілген параметрлерге дейінгі дәлдікпен анықталады. Модельдердің сыртқы құрылымы, оның декомпозициясы мен мо- дельдер элементтерінің ішкі құрылымы анықталады. Құрылымдар синтезі Ғ = {8Т, С} операторды анықтауға саяды, Ү = Ғ(Х, ТІ, С) — құрылымдарды түрлендіру операторы болады.

4.    Қалыпты атқарымдық режимде жүйелердің С параметрлерінің сандық мэндері анықталады. 11 басқарудан Ү жүйенің шығу тәуелділігін анықтау үшін жүйенің қалыпты атқарымдығын бұзбастан оны әдейі өзгерту қажет.

5.    Эксперимент жоспары басқару объектісі модельдерінің ізделетін параметрлерін аса тиімділікпен анықтау үшін кажет. Егер объекті статикалык болса, онда эксперимент жоспары объектіні басқару күйлерінің жиыны болып табылады. Егер объекті динамикалық бол- са, онда әлдебір жоспар-функция алынады. Алынған ақпарат модель параметрлерін анықтаудың басы болады.

6.    Құрылған модельге 2 мақсатқа, X ортасы туралы ақпаратқа, К жүйелерінің қорларьша сүйенетін 2 берілген мақсатка жету үшін ЕІ басқару түрінде шешім қабылданады. Шешу тэсілдері модельдер кұрьшымдарьша тэуелді болатын кейбір экстремалдық есеп альшады. Егер обьекті сгатикалык болса, онда модель-функция, яғни магематикалық бағдарламалау есебіне келеміз. Егер обьекті динамикалык болса, онда мо- дель-оператор, демек вариациялык есеп аламыз.

7.   Егер басқару жүзеге асырылса, бірак максатка қол жетпеген болса, онда алдындағы кезеңге қайтып ораламыз. Егер мақсатқа қол жетсе, бірақ орта күйі өзгерсе, я максат өзгерсе, онда келесі кезеңге, содан кейін алдындағының біріне көшеміз.

8.    Сыртқы ортаның өзгергіштігі мен эртүрлі шуылдардың бо- луынан алдындағы кезеңдерде алынған акпараттың, жүйелердің күйін жуықтап көрсететіндігі күрделі жүйелерді басқарудың өзіндік ерекшелігі болып табылады. Бұл жүйелерді коррекция-

Объектілер (мэндері) сыныптары мен олардың арасындағы бай- ланыстарды анықтау жэне сипаттау пэндік аймақты талдаудың маңызды кезеңдерінің бірі болып саналады. Сипаттау еркін түрде алынуы мүмкін, бірақ жобалау үдерісінің ыңғайлылығы үшін оны кестелер түрінде қалыптастырады.

Объектілер сыныбы (мәндерінің типі, мәні) — бұл маңызды нәрсе, кэсіпорын ол туралы ақпарат сақтауы тиіс. Объектілер сыныбының белгілері: кәсіпорын үшін кызығушылық туғызатын объекті; қандай да бір заттардың сыныбы, санаты, типі; атау берілген ұғым; зат есім; егер нақты маңызды объекті бар болса, объектілер сыныбы бар; бір маңызды нәрсе, кэсіпорын ол туралы акпарат сактауы қажет.

Объектілер сыныбын анықтап, оған ат беру қажет. Ол бірегей бо- луы тиіс. Аты ретінде кәсіпорындарда пайдаланылатын терминдер таңдалынады. Егер калған барлық мүмкіндіктер таусылған болса, аты ойлап табылады, өйткені ойлап тапқан аты дүрыс түсінбеуге жэне қайталануға әкелуі мүмкін. Аты тапсырыс берушімен келісілген болуы тиіс. Аты бір сөзден асатын атаудан тұруы мүмкін (атын нақтылайтын сөз — сын есім жэне басқа). Көбінесе бір нэрсені эртүрлі атаулармен атайды, сол уақытта бір басты атын таңдап, қалғанын синонимдері ретінде сипаттау керек.

Объектілер сыныбын аныктау кезінде жекелеген элементтер- ден (объектілерден) түратын заттар тобы аныкталады. Объектілер сыныбы — бүл заттар сыныбы немесе санаты. Объектілердің анықталған сыныбының барлық даналары (объектілері) біржақты анықталуы, сәйкестендірілуі тиіс. Егер объекті объектілер сыны- бына біржақты сэйкестендіруге көнбейтін болса, онда бұл жалпы айтқанда объектілер сыныбы болмауы мүмкін.

Объектілер сыныбын анықтау жэне моделъдеу кезеңдері:

•   кәсіпорындарда пэндік аймақты талдау барысында анықталған эрбір зат есімді зерттеу;

•   осы зат есім туралы ақпаратты анықтап, аталған кәсіпорын үшін оны сақтау қажет;

•     объектілер сыныбына жекеше ат беру;

•   объектілер сыныбының бір объектісінен екіншісін айыруға болатындығын тексеру;

Объектілердің эрбір сыныбы үшін оның қасиетін (мәндерінің атрибуттарьш) анықтайды. Қасиет — бұл акпараттардың нақты элементі. Қасиет объектілер сыныбын сипаттайды. Бүл — объектілер сыныбын сапалық немесе сандық сипаттау. Қасиет мына түрде көрінуі мүмкін: сипаттамалык сөздер, сөз тіркестері; септік құрылымдар; тәуелдік зат есімдер жэне есімдік.

Әрбір қасиетке ат беріледі. Аттары түсінікті жэне бірмэнді бо- луы тиіс. Қасиеттерді аныктау кезінде коюға ұсынылатын сұрактар: объектілер сыныбы туралы қандай ақпаратты сақтау керек; объектілер сыныбы туралы кандай ақпаратты экранға шығару неме- се басып шығару керек; шын мэнісінде бұл касиет қажет пе.

Кэсіпорында бар кұжаттаманы зерделей отырып, бұрынғы жүйелердің ескірген талаптарына назар аудару қажет. Сондай-ак туын- ды жэне агрегатталған деректерді атап көрсету қажет, объектілердің эрбір сыныбы үшін алғашқы қасиеттері ғана тіркеледі. Туынды жэне агрегатгалған касиеттер бөлек сипатгалады, негізінен, алғашқы қасиеттердің мэндері негізінде бағдарламамен қалыптасады. Осындай қасиеттерді сактау қажеттілігі аса сирек болады.

Пэндік аймакты талдау барысында анықталған қасиетті мағынасы бар өте ұсак компоненттерге бөліктеу қажет. Бөлу деңгейі кэсіпорынның қажеттіліктеріне байланысты болады.

Объектілер (мэндер) сыныбының қасиеттен (атрибуттан) өзгешелігі 1 -кестеде көрсетілген.

Қасиеттердің мэні мэліметтер корында нақты объекті тура- лы ақпаратты сактау кезінде міндетті немесе міндетті емес болуы мүмкін. Мұндай сипаттама касиеттің опционалдыгы деп атала- ды. Қасиеттердің міндетті мэні болуы тиіс және қарастырылатын объектілер сыныбының эрбір объектісі үшін белгілі болуы кажет. Қасиеттердің міндетті емес мэні оны құру кезіндегі қандай да бір объекті үшін белгісіз (немесе жок) болуы мүмкін.

Әрбір қасиет сондай-ақ пэндік аймакта анықталады жэне сипатта- лады: формат (тип, ең үлкен ұзындығы, орташа ұзындығы (кэдімгі өлшемі), ондық нүктелер орны, өлшем бірлігі; жарамды мәні (диа- позон, мәндер тізімі, бірнеше диапазондар, айтылмағандағы мәндер).

Қасиеттердің сипаттамаларын анықтау кезінде жэне домендер анықталуы мүмкін. Домен — бұл бизнес көзқарасы тұрғысынан тексе- рулер ережелерінің жиыны, бір қасиеттен де көпке қатысты шектеу- лер. Доменнің көмегімен: мәндер диапазонын; нақты мәндер тізімін; бірнеше диапазондарды; математикалык теңдеуді; айтылмағандағы мэнін беруге болады. Бұл ережелер МҚ бір рет сипатталады жэне эртүрлі қасиеттер үшін колданылады. Ең белгілі домен {иэ, жок}.

Қадамдардан тұратын мынадай қасиеттері бар жүмыс тех- нологиясы қолданылады: касиетке үміткерді анықтау; касиеттерді объектілер сыныбымен байланыстыру; қасиетке ат беру; касиеттер форматын анықтау; қасиеттердің логикалык шектеулерін анықтау (мэннің диапозонға кіруі жэне т.б.); мұның шындығында объектілер сыныбы емес, касиет екендігін тексеру; қажет болған жағдайда доменді әзірлеу.

Объектілердің эрбір сыныбы үшін бірегей сәйкестендіргіштер міндетті түрде анықталуы тиіс. Бірегей сәйкестендіргіш — бұл объектілер сыныбында объектіні біржақты сэйкестендіру үшін пай- даланылатын касиет, касиеттер жиынтығы немесе қасиеттер мен байланыстар комбинациясы. Бірегей сэйкестендіргіш кұрамына кіретін касиет міндетті опционалдыкка ие болуы тиіс. Объектілер

Объектілер сыныбы объектілерін, сәйкестендіру тэсілін таңдай отырып, эзірленетін жүйелердің технологиялық қажеттіліктерін емес, бизнес қажеттілігін модельдеу қажет. Сандық кодты бірегей сэйкестендіргіш ретінде пайдалану кезінде пэндік аймақта осындай код бейнеленетін тиісті құжаты бар екеніне көз жеткізу қажет.

МҚ жобалау кезеңінде бірегей сэйкестендіргіш техникалық ге- нерациялануы мүмкін, бірақ пэндік аймақты талдау уақытында кәсіпорын пайдаланатын бірегей сәйкестендіргіштер бірнешеу болса, бастысын анықтау қажет болады. Бизнесте жиі пайдаланы- латын сәйкестендіргіштің, я ұзындығы мен сандық типі кішіректеу кез келген сәйкестендіргіштің осылай бастысы анықталады. Пэндік аймақты таңдау барысында объектілердің неғұрлым көбірек сы- ныптары анықталатын болса, деректердің реляциялық базаларының құрылымы соғұрлым қалыпқа келтірілген болады. Пэндік аймақтағы кез келген дерлік зат есім объектілер сыныбы ретінде анықталу құқығына ие, өйткені әрбір дерлік зат есім, аз дегенде үш қасиеттің жиынына: объектінің атауына, объектінің қысқаша атауына, объекті атауының сандық эквивалентіне (код, нөмір, шифр) ие болады.

Кәсіпорындардағы автоматтандыруға жататын ақпараттар ағындарын толық зерделеу арқылы объектілердің сыныптарын көруге болады. Ақпараттық ағындар құжаттар арқылы көрсетіледі. Кез келген құжат объектілер сыныбына үміткер болып саналады. Құжатта, негізінен, құжаттың аты мен оның ресімделген жылы, айы, күні көрсетілген шәпкісі болады. Құжат сапалық жэне сандық көрсеткіштері болатын ақпараттылық бөлімге ие. Құжаттың төменгі бөліктерінде аты-жөндері мен құжатқа қол қойылған тұлгалардың лауазымы болады. Құжатта сондай-ақ құжатты шығаратын кәсіпорынның атауы, мекенжайы жэне өзге де деректемелері орна- ласуы мүмкін. Осылайша, құжатты зерделей отырып, объектілердің эртүрлі сыныптарын бөлуге болады.

Әрбір пэндік аймактар үшін бүкіл пәндік салалар міндетті

Объектілер сыныптары мен олардың қасиеттерін анықтау барысындағы пэндік аймақты талдаудың бүкіл қорытындыларын нысандандырылған түрде сипаттау, кестелер: объекті/қасиет; бірегей сәйкестендіргіш; қасиеттердің физикалық сипаттамалары (тип, ұзындығы); қасиеттің опционалдығы (иэ/жок); қасиеттердің логикалық шектеулілігі (мэндердің диапозоны, символдық қасиеттер үшін басқы жэне кіші әріптер жэне т.б.); қасиеттер мэндері үшін үдерістер түрінде көрсетуге болады.

Осыдүниедегініңбарлығыбайланыстаболатындықтан,объектілер арасында туындайтын байланыстарды, қауымдастықтарды анықтау қадамы, объектілер сыныптары мен олардың қасиеттерін анықтаумен қатар пэндік аймақтарды талдау барысындағы параллель қадам бо- лып саналады. Байланыстар кәсіпорындардағы бизнес ережесі мен ақпаратгық қажеттіліктер болып көрінеді, олардың анықтамасын мына түрде көрсетуге болады: объектілердің екі сыныптары арасындағы атау берілген маңызды қауымдастык; бір заттың екінші затқа қатынасының болуы. Байланысты қарастырғанда, оның екіжақты, екі бағыттылығы туралы ойлау кажет болады.

Әрбір байланыс белгілі бір сипатгамаларға ие. Олар сипаттамалар-

Сонымен катар байланыстардың эрбір жағының аты бар болады. Бұл — бизнес ережелерінің сипатталуы. Мысалы, «сэйкес келеді», «соған жатады». Аттар жиі жұптар құрайды: «…негізделген» — «…үшін негіз болып саналады»; «…содан сатып алынады» — «жеткізіледі»; «…үшін жауап береді» — «жауапкершілігінде болады». Аттың үлкен мәні бар, ол акпараттың өзара байланысы қаншалыкты жақсы түсінікті екенін көрсетеді.

• Кибернетикалық тәсілдеме — кибернетика қағидаттары негізінде, жекелей алғанда, тікелей жэне кері байланыстарды анықтау, басқару үдерістерін зерделеу, жүйелер элементтерін

•   Адам немесе күрылғы тудыратын ақпараттық эсер арқылы жүйелердің мақсатты бағытталған тәртібін қалыптастыру үдерісі жалпы түрде басқару болып түсіндіріледі.

•    Кибернетикалық тэсілдеме тұрғысынан АЖ-ні басқару ақпараттар алмасу, өңдеу жэне түрлендіру үдерістерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. Кибернетикалық тәсілдеме АЖ-ні үш ішкі жүйе: баскарушы жүйе, басқару объектісі жэне байланыс жүйесі қүрамына кіретін баскарылатын жүйе ретінде қарастырады.

•    Басқарушы жүйе байланыс жүйесімен бірге басқару жүйесін құрады. Басқарылатын объекті жэне сыртқы орта туралы ақпаратты басқарушы жүйе қабылдайды, басқарудың қандай да бір мақсаттарына сәйкес қайта өңделеді жэне баскарушылық эсерлер түрінде басқару объектісіне беріледі. Кері байланыс ұғымын пайда- лану кибернетикалық тэсілдеменің ерекше белгісі болып саналады.

•    Кибернеткалық тәсілдемені жүзеге асыру үшін еліктемелік (имитациялық) модельдеу немесе компьютерлік модельдеу жиі пайда- ланады.

•   Еліктемелік модель кұру үшін: өзара әрекет етуші элементтердің жиынтығы ретінде нақты жүйені (үдерісті) елестету; жекеле- ген элементтердің атқарымын алгоритмдік сипаттау; эртүрлі элементтердің бір-бірімен және сыртқы ортамен өзара әрекетінің үдерісін сипаттау керек.

•    Еліктемелік модельдердің негізгі түрлерінің ең қарапайым жіктеуі модельдік уақытты жылжытудың осы екі тәсілін қолданумен байланысты. Еліктемелік модельдер: үзіліссіз, дискреттік; үзіліссіз- дискреттік болып ажыратылады.

•    Объектілер (мэндері) сыныптары мен олардың арасындағы байланыстарды анықтау жэне сипаттау пэндік аймақты талдаудың маңызды кезендерінің бірі болып саналады. Сипаттау еркін түрде алынуы мүмкін, бірақ жобалау үдерісінің ыңғайлылығы үшін оны кестелер түрінде қалыптастырады.

•    Объектілердің әрбір сыныбы үшін оның қасиетін (мәндерінің атрибуттарын) анықтайды. Қасиет — бүл ақпараттардың нақты элементі. Қасиет объектілер сыныбын сипаттайды. Бүл — объектілер

•     Қадамдардан түратын мынадай цасиеттері бар жұмыс тех- нологиясы қолданылады: қасиетке үміткерді анықтау; қасиеттерді объектілер сыныбымен байланыстыру; қасиетке ат беру; қасиеттер форматын анықтау; қасиеттердің логикалық шектеулерін анықтау (мэннің диапозонға кіруі жэне т.б.); мүның шындығында объектілер сыныбы емес, қасиеті екендігін тексеру; қажет болған жағдайда доменді әзірлеу.

•     Байланыстар кэсіпорындардағы бизнес ережесі мен ақпараттык қажеттіліктер болып көрінеді, олардың анықтамасын мынадай түрде көрсетуге болады: объектілердің екі сыныптары арасындағы атау берілген маңызды кауымдастык; бір заттың екінші затқа қатынасының болуы. Байланысты карастырғанда, оның екіжақты, екі бағыттылығы туралы ойлау қажет болады.

СОӨЖ және СӨЖ тапсырмалары

1.      Тақырып бойынша бақылау сүрақтарына жауап беру:

1.     Кибернетикалық тәсілдеменің анықтамасы.

2.      Басқарудың қандай есептерін атауға болады?

3.     Кибернетикалық тәсілдеме тұрғысынан АЖ-ні баскаруға не жатады?

4.      Басқару жүйелері атқарымдарының негізгі топтарын атаңыз.

5.      Еліктемелік модельдеу дегеніміз не?

6.      Еліктемелік модельдеудің тэсілдемелері қандай?

7.          Еліктемелік модель қалай құрылады?

8.          Оқиғалық эдіс анықтамасы?

9.          Еліктемелік модельдер қандай түрлерге ажыратылады?

10.      Жүйені басқаруды әзірлеу кезеңдері?

11.      Объектілер сыныбының белгілері?

2. Тақырып бойынша тест тапсырмаларынын сүрақтарына жауап беру:

1.            Дискриминатордың шығу жолына нені қосқан жөн болады?

А)       Шектенушіні

C)        Жиілікті

Э) Девиацияны

Е) Аталғандардың барлығы дұрыс

2.         Жоғары жиілікті күшейткіш қабылданган сигналды не істейді?

A)        Төмендетеді

B)        Күшейтеді

C)        Өзгертпейді

О) Баска калыпқа келтіреді Е) Дұрыс жауабы жок

3.         Аталмыш арақатынас берілетін сигнал қуаттылыгы және аталмыш жүйенін екі реттік аппаратты бере алатындыгы нені сипаттайды?

A)        Жиілікті

B)        Уақытты

C)        Жылдамдьщты Б) Ортаны

Е) Арақатынасты

4.         Дельта-модуляция —

A)        Сандык формадағы сигналдың тиімді тәсілін өзгертпейді

B)        Сандық формадағы сигналдың тиімді тэсілін өңдейді

C)        Сандык формадағы сигналдың тиімді тәсілін жояды

Э) Сандық формадағы сигналдың тиімді тэсілін қайта құрады Е) Дұрыс жауабы жок

5.         Мыналар:

—       Статикалык

—       Динамикалық

—       Транспорттық

кандай кластың моделіне жатады?

A)        Сандық

B)        Сапалық

C)        Иерархиялық О) Үздіксіз

Е) Сызықгық

6.         Сгатикалык модельдер —

B)       Алдын ала тандалған уақыт интервалы үшін басқарылатын шешімдерді талдайды

C)       Алдын ала анықталмаған уақыт интервалы үшін басқарылатын шешімдерді талдайды

Б) Алдын ала анықталған уақыт интервалы үшін басқарылатын шешімдерді талдайды

Е) Дүрыс жауабы жоқ

7.        Өндіру деңгейлері келесі шектеулерді қамтамасыз етеді:

A)       Технологиялық, шикілік, адамдық

B)       Уақыттық,сандық

C)       Жылдық, шикілік, адамдық

О) Орталық, уақыттық

Е) Технологиялық, уақыттық

8.        Бөлінгіштік —

A)       Бөлу әдісін айтады

B)       Әрбір пайдаланушы үшін қорларының, өнімнің көлеміне пропорционал болады

C)       Әрбір пайдаланушы үшін қорларының ішінен сомдық пайдалану жэне түскен пайда шығатын өнімнің көлеміне пропорционал болады

О) Әрбір пайдаланушы үшін қорларының ішінен сомдық пайдалану жэне түскен пайда шығатын өнімнің көлеміне пропорционал емес болады

Е) Дұрыс жауабы жоқ

9.        Уақыттың мультиуақытгы интервалы үшін жоспарлау тапсырмасын шешетін….

A)       Статикалық модель

B)       Динамикалық модель

C)       Транспорттық модель

Э) Орталық модель

Е) Аталғандардың барлығы дұрыс

10.     Сызықтық кластың моделін нешеге бөлуге болады?

A)       2

B)       5

C)       4

Е) 1

11.     Нақты дискретті арналар үшін қандай теорема бар?

A)       Шеннон теоремасы

B)       Үзіліссіздік теоремасы

C)       Пифагор теоремасы Б) Лаплас теоремасы Е) Барлығы дұрыс

12.     Дельта-модуляция салыстырмалы түрде қандай сигнал шыгарады?

A)       Сигнал шығармайды

B)       Сандық

C)       Абсолютті Ә) Бинарлы Е) Унарлы

13.     Өндіру деңгейлері келесі шектеулерді қамтамасыз етеді:

A)       Технологиялық, шикілік, адамдык

B)       Уакыттық,сандық

C)       Жылдық, шикілік, адамдық П) Орталық, уақыттык

Е) Технологиялық, уақыттық

14.     Деректердің семагтикалық модельдері дегеніміз —

A)       Заттық облыстың кұрамын көрсететін құралды білдіреді

B)       Заттық облыстың байланысын көрсетеді

C)       Жылдык санағын көрсетеді

I)) Заттык облыстың аймағын көрсетеді Е) Сигнал шыгаратын кұрылғы

15.     Байланыс арналарымен және есептеуіш желілерімен байланысқан бірнеше ЭЕМ-нен түратын жүйе қалай аталады?

A)       Акпарат

B)       Санағыш жүйе

C)       Есептеуіш жүйе О) Диалогтык режим Е) Дұрыс жауабы жоқ

A)       Технологиялық жағынан қамтамасыз етілген жүйе

B)       ЭЕМ есептерді жою жүйесі

C)       Тармақталған жүйе

Э) Байланысы жок қорлар мен процестердің жиынтығы Е) Өзара байланысқан процестер мен қорлардың жиынтығы

17.     Фреймдер теориясы дегеніміз —

A)       Кез келген уақытта объектіні жай күйін сипаттайтын теория

B)       Адам санасында анықталған эрбір объектілер рамкасын жаңа фактілермен салыстыра отырып, білімді жинақтау

C)       ЭЕМ-де қолдану шараларын жүргізу функциялары Э) Заттық облыстың қызметін анықтайтын теорема Е) Аталғандардың барлығы дұрыс

18.     Астында агалғандардын қайсысы артық?

Экономикалық ақпараттык жүйеге мыналар жатады:

A)       Сақтау

B)       Өңдеу

C)       Жинау Ә) Жою Е) Тарату

19.     Сызықтық кодтардың негізгі қасиеттері неше бөлімнен түрады?

A)               7

B)               6

C)                5 О) 4 Е) 3

20.      Сызықтық кодтар дегеніміз не?

A)       Параметрлер арасындағы сызықты байланыс

B)       Параметрлер арасындағы сызықты емес байланыс

C)       Ақпараттық символдардың сызықтык комбинациясын тексеріс символдары ұсынатын кодтарды айтады

О) Акпараттық символдардың сызықтык емес комбинациясын тексеріс символдары ұсынатын кодтарды айтады Е) Дұрыс жауабы жоқ