14 января, 2018 18:14
Зерттеу тәсілдері, негізінен, теориялық жөне төжірибелік болып екіге бөлінеді.
Теориялық зерттеу тәсілдеріне талдау, сынақ, болжамдау, нақтылау және үлгілеу жатады. Зерттеудің тәжірибелік әдістері де жеке және жалпы болып екіге бөлінеді. Тәжірибелік зерттеулердің жалпы түріне бақы- лау, ауызша сүрақтар (әңгіме, сүхбат), жазбаша сүрақтар — анкета жүргізу, эксперттік бағалау өдісі, тестілеу жатады. Ал төжірибелік зерттеулердің жалпы түріне педагогикалық төжірибені зерттеу мен талдап қорыту, сынақ жүмыстары, эксперимент жатады. Зерттеу жүмыстарының осы тәсілдерінің барлығы да педа- гогикалық әдебиетте жан-жақты талқыланған жөне олар кәсіптік педагогиканың өзекті мөселелерін зерттеуде кеңінен қолданыс табады. Сонымен қатар кәсіптік педагогика саласында зерт- теулердің арнайы эмпирикалық өдістерінің қатарына жататын — инструменталдық өдістерді қолдану да кейінгі кездерде қолға алына бастады. Бүл өдістердің барлығының қызметі бірден қабылдауда қиындық тудыратын қүбылыстар мен процестерді зерттеу мен объективті сапалық мөліметтерді алу мақсатына жүмылдырады.
Аталған зерттеу өдістері кәсіптік педагогика саласындағы көсіптік қабілетті қалыптастырумен, көсіптік бағыт-бағдарды аиқындау және көсіпті таңдау, жүмысшылардың өз кәсібін игеруімен байланысты жүргізілетін зерттеулерде кеңінен қол- даныс тапқан.
Зерттеудің инструменталдық өдістері, әдетте, мамандыққа икемділік танытады жөне нақты қүбылыстарды зерттеумен ай- налысады. Сонымен қатар инструменталдық әдістерді төжірибемен және басқа да жалпы ғылымдық әдістермен ұштастыра отырып кешенді түрде қолданудың арқасында зерттелетін құбылыстар жайында толық мөліметтер алуға және инструменталдық өдістерді қолданбайынша қол жетпейтін ғылыми нөтижелерге қол жеткізуге болады.
Зерттеудің инструменталдық әдістерін шартты түрде үш топқа бөлуге болады:
- еңбек ету әрекеттерінің нәтижелерін зерттеу (еңбек ету әрекеттерінің орындалу дөлдігі, оған кететін уақыт және еңбек өнімділігі);
- биомеханикалық әдістер;
- психиофизиологиялық өдістер.
Еңбек ету өрекеттерінің нөтижелі көрсеткіштерімен байла- нысты жүргізілетін ғылыми зерттеулерде жөне оларды игеру барысында хронометраж үлкен рөл атқарады. Оның көмегімен үйлесімді уақытты, еңбек мөлшерін, сонымен қатар өндірістік білім берудің түрлі кезеңдерінде жүмсалатын оқушылардың уақыт мөлшерін, жүмыстың қарқынын, еңбек төртібін, одан қалды еңбек барысындагы қозғалыстардың уақыттық қүрылы- мын зерттеп білуге, оқушылардың немесе жүмысшылардың өз мамандықтары бойынша дайындықтарының дөрежесін айқын- дауга мүмкіндік аламыз. Хронометраж, өдетте қарапайым сағат немесе секундометр арқылы жүргізіледі, алайда зерттеуші өте жылдам қозгалыстарды өлшеуге мүмкін болмаган ерекше жағ- дайларда электрондық секундомер, хроноскоп сияқты арнайы қүралдарды да қолдана береді.
Мысалы, станокшы еңбегінің уақытша қүрылымын токар- лық, фрезерлік жөне т.б. станоктарга қосылған арнайы берілгіш қүралдардың көмегімен жазып алгыш — хронографта белгілеп алуға болады, сөйтіп оқушының станоктағы барлық қызметі: оны жүмысқа қосуы, жылдамдықты дер кезінде өзгертіп оты- руы, түтқаны айналдыруы, қүралдарды дүрыс пайдалана білуі сияқты маңызды іс-әрекеттер хронометрдің қағаз лентасына мүқият жазылып алынады жөне жазылып алынған бүл мәліметтер ғылыми сарапқа салынады.
Хронометраждың бір түрі — бүкіл жүмыс күні немесе өндіріс- тік оқыту сабағының уақытында оған кеткен уақытты өлшеп, әрі оған талдау жасайтын жүмыс күнін суретке түсіру болып табыла- ды. Осы арқылы ең бірінші кезекте жүмыс уақытының босқа жүмсалуы мен оның себептері және еңбекті үйымдастырудың жағдайлары айқындалып отырады. Осы мақсаттың сөтті орында- уын жүзеге асыру мақсатында кейде өзін-өзі суретке түсіру де жиі қолданылады. Мүндай кезде жүмысшы немесе оқушы өз жүмысына өздері бақылау жасап отырады да, өздерінің өлшемдерінің нәтижелерін арнайы бақылау қағазына толтырып отырады.
Еңбектің нәтижелі сипаттамаларын зерттеп білуде атқары- латын жүмыстың аумағы мен еңбек өнімділігін анықтаудың атқарар рөлі зор болып келеді. Кәсіптік кабілеттердің қалыпта- суымен тікелей байланысты болып келетін ғылыми зерттеулер- де бөлшектерді жасау мен өндірістік операциялардың орындалу дөлдігін өлшеп, талдауға ерекше мән беріледі. Бұл шаралар өдетте өлшегіш құралдармен де, тіпті арнайы ыңғайластырыл- ған қүралдармен де жасала береді. Мысалы, оқушының жаса- ған бөлшегі оның үлкен торымен бірге графапроектордың (ко- доскоп) көмегімен үлкен экранга түсіріледі, сөйтіп жіберілген кемшіліктер бірден көзге түседі және оны бірден өлшеп білуге де мүмкіндік туады.
Биомеханикалық әдістер дегеніміз — еңбек ету барысындағы кеңістіктік-уақыттық жөне күш-қуаттық параметрлерді зерт- теп-білу болып табылады. Биомеханикалық әдістер арқылы олардың жетілу деңгейі, жүмысшы мен оның қолданатын қүра- лының, станогының арасындағы күш-куаттық байланыстар, жүмыс жабдықтары мен адам қолдарының қозғалыстарының кинематикасы, жүмыс үстіндегі адамның жүріс-түрысы және т.б. айқындалып отырады.
Тарихи түргыдан алып қарастырганда ең алғашқы биомеха- никалық өдіс — циклографикалық өдіс болған көрінеді. Цик- лограмма дегеніміз қозғалыстың бір ізді жүйелі элементтерінің проекциясы (кескіні) болып табылады. Циклограмманы алу үшін аспаптарга, қолга немесе аяққа электр шамдары бекітіледі. Ал мүндай тәжірибелік жүмыстың барысы фотоаппарат арқы- лы үздіксіз түсіріліп отырады. Нәтижесінде фотопластинкада жарық нүктелер түрінде электр шамының бейнесі қалады, ал ол өзіне сай келетін қозгалыстың траекториясын (жүріп өткен жолын) береді. Алынған траекторияларды талдау арқылы қоз- ғалыстың жылдамдық, карқын, ритм (ырғақ, қалып), багыт сияқты толып жатқан басқа да компоненттерін анықтау мүмкіндігіне ие боламыз.
Алайда, циклографикалық әдістің кемшілігі сол, бір фото- пленкаға бар болганы өте қысқа уақытқа созылган қозгалыс- тарды гана бейнелеуге болады.
Биомеханикалық өдісті қолдану міндетті түрде күрделі ап- параттарды қолданумен байланысты бола бермейді. Осы орайда төмендегідей қарапайым ғана мысал келтіріп көрелік. Оқушы- лардың аяқ киімдеріне кішкене ғана томпағы бар резеңкелі металл пластинкалар бекітіледі де, ал жүмыс орнының еденіне бір парақ қағаз төселеді. Сөйтіп, аяқтың өрбір қозғалысын Қағаз бетінде бейнелеп отыруға мүмкіншілік туады.
Өз кезегінде оқушы өзінің жаңа еңбек кызметін меңгеруі барысында мүндай іздердің саны көбейе түседі де, ал оқушы болса^ жүмыс істеуіне ыңғайлы позициясын (жүмыс істеуге ыңғайлы қалыпты) іздестірумен болады. Бүл іздер санының күрт азаюы жүмысшының өзіне қолайлы қалыпты таңдап ал- тандығын көрсетеді. Сөзіміз дәлелді болу үшін, теориялық білім РУ сабағы бойынша тағы бір мысал келтіріп көрелік. Оқушы- лар отыратын орындықтардың астыңғы жағына дүкендердің есіктері мен терезелеріне бекітілетін тербелістерді беретін ар- найы қүрал орнатылады. Берілгіш бүл қүрал микрокалькуля- торға бекітіледі, сөйтіп белгілі бір уақыт өлшемінде, яғни минутындағы оқушы қалпының неше рет өзгеретіндігі анықта- лады. Ерекше атап өтетін бір жайт, оқытушының сабақ түсіндірген кезі мен оқушылардың берілген есептерді шығару кезінде мүндай қалыпты жағдайдың өзгеруі өте аз болады. Ал керісінше оқушылардың сабаққа деген ынтасы төмендесе-ақ болғаны мүндай қалыптың өзгеруі жиілей бастайды. Сөйтіп, дөл осы сияқты төжірибе жүргізудің арқасында оқу материа- лын түсіндіруге жөне сабақтың басқа да компоненттеріне кететін уақыт мөлшерін анықтай аламыз.
Психологиялық өдістер болса еңбек ету мен оқу процестері барысындағы адамның жалпы организмінің жөне оның дене мүшелерінің функционалдық жағдайын зерттеп-білуде қолда- нылады. Солардың ішінде ең көп қолданылатындары төмендегі өдістер:
Оның алғашқысы — скелеттік бүлшық еттердің жүмыс істеуінің электрлік потенциалын (мүмкіншіліктерін) жазып алатын электромиография өдісі. Адамның өрбір бүлшық еті мидан қозғалғыш нервтер арқылы электрлік импульстер түрінде келіп жететін қоздырудың арқасында ғана жүмыс істей бастай- ды. Бүлшық еттердің электрлік белсенділігі оның жиырылып қысқару күшін айқындайды. Бүлшық еттердің электрлік по- тенциалы (мүмкіншілігі) арнайы электродтардың көмегімен күшейткіш қүралға келіп жетеді, ал күшейгеннен кейін өзінен- өзі жазыла бастайды. Мүнда миограмма, яғни электр белгілерін қағазға немесе басқа да бір заттарға, мысалы, фотопленкаға түсіріп, жазып алу жүзеге асырылады. Бір жүмысты атқара- тын, сырттай қарағанда еңбек өнімділігі жағынан да, өндірістік нөтижелері жағынан да бірдей болып көрінетін жоғарғы ма- манды жүмысшы-слесарлар (темір үсталары), станокшылар жөне т.б. өздерінің іс-қимылдарының ішкі психофизиологиялық күры- лымы жағына келгенде бір-бірлерінен айтарлықтай ерекшеленетіндіктері осы миографияның көмегімен айқындала- тын көрінеді. Демек, ол күндізгі оқу орындарында — көсіптік мектептерде білім беретін маман шебер-үстаздың басшылығы- мен алғашқы көсіптік дайындықтан өткен жүмысшылардың қолында энергетикалық тиімділік рационалдылық (үтымдылық) қасиет танытады.
Электромиография оқыту процесі мен еңбек ету барысын- дағы адам организмінде болып жататын басқа да толып жатқан процестердің қосымша көрсеткіші ретінде де қолданыс табады. Мысалы, адамның сана-сезімі сөзбен тығыз байланысты болып келеді, өйткені кез келген адам іс-өрекетке кіріспестен бүрын оны ең алдымен ой елегінен өткізіп алады емес пе. Ал дөл осындай іштей ойлау (сөз) ерін, тіл, көмей сияқты сөйлеумен тікелей байланысты бүлшық еттерде өлсіз электрлік белгілер түрінде көрініс табады. Олардың электромиограммасы, мыса- лға, оқушылардың көсіптік төжірибе жинақтау кезіндегі ойлау қызметінің сипатын зерттеп білуге қолайлы жағдайлар туғы- зып отырады. Тіпті алғашқы кездегі белгілі бір еңбек ету барысындағы өрекеттің әрбір сөтінің өзі де еріннің бүлшық еттерінің миограмында жазылып қалатын көрінеді. Ал оқушы белгілі бір дағдыға үйренген кезде, яғни іс-өрекет сана-сезімнің тікелей қатынасынсыз-ақ орындала бастаған кезде іштей ойла- ушылық жоғалып кетеді. Бір ғажабы бүл өзгерісті миограмма бірден көрсете алады.
Электрокардиография дегеніміз — жүректің бүлшық еттерінің электрлік потенциалын тіркеу болып табылады. Склеттік (адам қаңкасы) бүлшық еттер төрізді жүректің бүлшық еттері де мидан келіп таралатын электр сигналының өсерімен жиырыла- ды. Ал оларды тіркеуді ғылымда электрокардиография деп атайды. Көсіптік педагогика саласында электрокардиография- ны оқушылардың, жүмысшылардың еңбекке деген қабілетін бағалау үшін пайдаланады. Мысалы, жүректің соғуының жиілігін анықтау арқылы адамның жүмыс уақытындағы шаршап-шал- дығуының қандай дөрежеде екендігін білуге болады.
Электродермография дегеніміз — адам терісінің электрлік по- тенциальга тіркеу. Адам денесінде орналасқан тер (терлеу) бездерінің жүмысына да мидың электр сигналдары өз өсерін тигізіп отыра- ды. Электродермография, ең бірінші кезекте, адамның жүмыс кезіндегі көңіл-күйін көрсетеді. Мысалға, егер машина жүргізуші жол бойында өзіне деген сенімсіздік көңіл-күй кешсе, онда бүл өзгеріс дермограммада электрлік потенциалдардың айқын тербелістері түрінде біліне бастайды. Ойымыз дөлелді болу үшін тағы да бір мысал келтірелік: оқушы бір есепті шешіп жатыр делік. Ал бүл есепті шешу барысы (процесі) екі кезеңге бөлінеді: оның біріншісі, есепті шешу жолын іздестіру де, екіншісі, шешімнің өзін дайындау. Егер есептің шешімін уақытпен өлшейтін болсақ, онда ол тек қана ең соңғы нөтижені анықтайды. Ал дермограмма болса шешілетін есептің принципінің табылу сәтін дөл көрсете алады. Дөл осы кезде дермограммада тері потенциалдарының айқын тербелістері көрініс таба бастайды.
Өз кезегінде электромиография да, электрокардиография мен электродермография да биопотенциалдарды күшейтуші жөне өздігінен жаза алатын арнайы қүралдардың көмегімен жүзеге асырылып отырады.
Орталық жүйке жүйесінің функционалдық жағдайын анық- тау өдісі негізінен оқумен байланысты еңбек қызметінің оқушы- иың организміне қалайша өсер ететіндігін (ыждағаттылық деңгейі, экүмыс барысындағы шаршап-шалдығудың орын алуы, орта- лық нерв жүйесінде жаттығулардың өсерімен болатын өзгерістер, оелгілі бір еңбектің түрімен айналысудың адам организміне тигізетін жағымды және жағымсыз өсерлері жөне т.б.) зерттеу мақсатында қолданылады. Сонымен қатар дөл осындай өдістер арқылы жүйке жүйесінің типологиялық касиеттерін айқындай отырып, көсіптік бағдар беру мақсатының жүзеге асырылуына үлкен үлес қосуға да болады. Мысалға, дөл осы арада оқушы- лардың, жүмысшылардың бойында кәсіптік қызметтің өзіндік тиімді стилін қалыптастыруға мүмкіндік аламыз.
Басқа өдістерге қарағанда шартты реакциялар әдісі көп қол- даныс табады. Бүл бойынша оқушыларға жарық, дыбыс жөне басқа толып жатқан белгілер беріледі. Оқушы ол белгіге жауап ретінде қиындыққа соқпайтын бір әрекет жасауы қажет болады, мысалы, кнопканы баса салу. Дәл осындай өте қарапайым әрекеттің сипаты мен оған жүмсалған уақытқа қарап оқушының дәл осы сөттегі орталық жүйке жүйесінің жағдайымен қатар түрлі сыр- тқы факторлардың, мысалға, өндірістік жаттығулардың әсерімен туындайтын өзгерістерді де айқындауға болады.
Көсіптік педагогика саласында шартты реакциялар әдісімен қоса орталық жүйке жүйесінің функционалдық жағдайын анық- таудың басқа да тиімді өдістері кеңінен қолданылады. Атап айтқанда: жіберілген қателіктер көрсетілген корректуралық (түзету) кесте (бүл қателерді сынаққа түскен оқушы тез арада тауып, астын сызуы қажет); кездойсоқ алына салған цифрлар жазылған кестелер, яғни цифрлық тестер (мүнда да оқушы ол цифрлардың біреуін сызып тастауы керек) жөне т.б.
Нақты инструменталдық өдістердің көпшілігінің, әдетте өрісі тар болып келеді. Сондықтан да оларды ғылыми зерттеулердің жалпы педагогикалық әдістерімен өзара үндестіре отырып пай- даланғанда ғана тиімді болады.
Автор публикации
