1 мая, 2018 16:33
Мақсаты синонимдердің жасалу жолдары, негізгі үгымдары мен стильдік қолданыстарындагы ерекшеліктерітуралы жан-жақты түсінік беру.
1 Синонимдер туралы түсінік.
- Смномимдердің жасалу жолдары.
- Синонимня, синонимдік катар, доминат сөз ұгымдары.
- Синоннмдердің стильдік колданысы.
Сніюнпм деіеиіміз кеміңае екі я одан да коп создсрфң мяиес болып, бір үгымды бщдіруі. Спіюнпмдер магыншіары жакын создер дегенмсн мшъінатары тепе-тен болмшздіа. Соз бен создін мш ыі іаіык бкиііанысы жш гама ла тіксюй түрде де болізды.
С і и юі и імдер мьшадай белгздеріі іе карай ттгасіырылзды:
- Создеіздініүлгасі.ііздааздаболсаоігешсгікбатуъі керек.
- Сөздер бір іаі іа үгым атауы болуы шцгг.
- Сөздер бір гш іа сөз табына кагысгы болуы тиіс.
Мысалы, өлу, кайту, үзілу, оту, кету спякп.і создер жогарьшагы талагпарга толык жауші берегін аііюнпмдер. Бірак мшъіншіык жакындыгына карай екіге боліп караута болальг а) аламга кагысіы сшюшівдер
(олу, кайгу, узілу, оіу, кегу);
э) жан-жануарларга баііланысгы айгылагын а н юнивдер (олу).
Міне. жүмсалымга. каіданыска кепіеізде сиіюнимтік каіардагы создер ко.паиыс аясы, мшгшіалык ренкі жшъінші оііешеіеп оіінегән белгілфі болады.
/.Спионнмдер бір-бірінсн магыналык реңкіне байланыста ерекшеленеді. Олар бір ұгывды бііиіріенмен мэңдес сөздердін бір-бірінсн сэл айырмашылыкгары балальг Мысалы, ауъір-зілмауыр ауздеріоіарасішіяіимдіккаіаркүраганымеиауырга каршаіздазілмауырдын магьліалыксалмагы күшгі.
- Синоип\здердін біреуінің магынасы екіншісінен сал кең я тар болуы мүмкін. Мысалы, үстаз-мүгалім
ашерініңмшыі іашіры
оіара үксасбоія-шіымен. үсгаз сөіініңмаіыііаеы мүгалімге кірашзда кең
- Синониадаер бі|>бірінсн сөз т>’дыру кабілеіі жагынан да срскшеченеді: жол мен сапар сиякп.і млисс создердінжол деген сыіиры сштудыруга кабілспі (жаздас, жолаутны. жолакг.б.Х ал сапар сыпары сютуді.іртта кабілеісіз.
- Синониаддер бірбірінен магынасыныц сапалық жағынан даму касиеііне каран да ерскшеченеді: бапа кепмагыі іачы, сэбі і бір магыналы.
д.Синомимдер магынасынын деректі-дерексіз болу қасиетімсп дс ерскшелснеді: маңдай-пешене.
Синоним сөздер стильдік ренкіпе карай да өзара ерекшелененеді. Создсрдін спілідік рснкісрі лрпрлі фуіікцііонагтыксгалізде кщщанылу кьвмегімен тыгьп баңланысгы. Создердін жипы січчісіік мәнін мынаоай туржрге белуге болаоы: келерінкі турдегі ренктер: мерекелеу-тойлау, ачамаі-жіі іг, бойжсікен- кьгз; сьш-курмег көрсеіуяегі сьиілаегыкгы біддірегііі рецкіер: аксакач-карпя, азамаг-мырзд дорекілік маіздсп ренкіер: акьімак-маубас, аксак-шойнақ поликачык рснкчер: аскар-бпік ксрсмст-жаксы; кекесің мыскі.ш гуріңдегі ренқіер: еліру-желпіңдеу, кораздану-кокңлқ кемпу юніңдегі ренкгер: адам-тірі жан; еркек-борік и и ен.
- Сөз қолданысындагы ренктер. Мәндес создердін бірінің тіркесііздеіі авбен екчпші сышр.і ді пркесе бермсңді. Мыс: кеа, жанар деген мэндсс создер кору мүшссі деген маіынача жүмсалганымен койдын көзі
деп аіігылады да, койдың жанары деп аіггылмаңды.
Синоішм болып жүмсалатын сөздер тобьаі синонимдік цстшр дейміз. Мысаты: Сол жолмсн Каркаралының Каракесектері кыс бойы агылып жатады. (Ғ.Му:сш1иін). Қаздың балапшіыпдай иіүбырып, балалар мектепке беттеді (С.Саргаскаев). Қасқырдан қорыккан коіідай, жекеленіп те, топтшіып та жөңкілген жұрт Қызбелдің қыры мен ойына сыймай кетті (С.Мұканов). Нлде үрей жок. бір утіден бір үйге кіріп жосып жүр (Б.Тогысбдев). Қаладші біреу келеді десе, тайлы-таягы калмші шүбайтын казақ ауылының эдеті (Мйманжанов). Қалмактан оңай таяқ жеген кыр ел босып отырып, Сырга күлай бастаган (Ә.Сәрсенбдев). Осы ашы сөйлеаддегі агылу, шұбыру, жөңкілу, жосу, шұбау, босу спнонимдері ерсілі-кэрсылы тынымсьд токгаусыз, толассыз журу, ушемі кимыл-кюгалысга болу деген магынаны бідаірің аіноннмдік катар тузейді. Ал азді осы катардын ішіізде бір сю баскаларын маіыпа жагынан үйымластыругаүйьпкьі, тірек болады, оны эдетге домінант (тірексю) деп агаймыз. Доміиіач сөз болу үтпііі, си аздммең магына жаынан ең аікьш. спьчьдік мэні жаынаі беГгпріп, жалпы \ачі.ікка т.іныс болуы кажет. Жогараддагы мысаддарда доминан бачып чүрган сөі — агылу соті.
Сшюниадшккягарга ешен сюдерді тілдочиаіутныбелгілібірмаксапакачданадьі.
1 .Ойьш білдіруде бір сөзді орынсьв каГгіаламау үшін мәңдес создер паңдалаіылацы. Мысачы: Қазір Тогжан жүзінде Абайдың киялынан бір шак кетпейтін, елбіреп чолкып. лсше ксліп, сәтте кайтып түратын кызыл
арай реці жок (МӘуезов). Бұл мысаддағы жүз бен рең; лезде мен сәтге дегеңдер юараспнонпмдср. Жазушы сейлемнің ішінде бір сазді екі рет жүмсамаі. оның а и юш імін колдана сггырьаі, сөйлемге срскше корік рсц бсріп гур.
- Белгілі бір узымнын жан-жакгы белгілерін сішатгауда мэңдес создер бір-бірінс карсы койычып га салысгырылыта,ынгайласьттакелебередтМысшіы,5сш корсс, жуз үялады (макал).
- Белгілі бір үгыадды толыкашаггау үшін каіарыніш 2 немесе 34 мэңдес сю кигас) жүмсалады. Мысізды. Майлыбайдың уысындагы күміске өзді-өзі таласып, цырылысып, төбелесіп, өліп кала жаздады (ЖАГімауыгов).
4Хазактшінде екі сөз каіар келің адцышысы сонгысының магынасын күшеГгтің аныктап чүраи.г Муны эдетге плеоназм денді. Бұлай плеонаспікаіык чэсілмен жүмсау сейдемге ерекше ажар беріі і, мэі іерлік тудырады. Мэіздес создердің бір-бірімен кабапасың өзара тіркесіп аГггылуынан жасалган а« тізбегі плеонизм немссе плеонастикалық синтагма деп агальиіады. Мысачы: Терезе ашык. таудан самал жел согып түр (С.Ерубдев). Максатым — тіп үстартып, өнер шашпак. Наданныц көзін койып, көңілін ашпак. Үлгісін алсын деймін ойлы жас жігітгер, думан-сауык ойда жок. Әуел баста-ак (Абан). Осы мысаддардаш аімал жел, әуел баста-ақ дегендердің эркайсысы огара мәндос сездердіңчіркссуінсн жасачган сөзтіркесгері. Плаіі шм немесе шюэнасгык сездер дегенімв — бір магышздагы екі создің каіар каддаш.ісы. Әдеггетілбіліміндеіілаіішм кұбылысьш тщдегі «басы аріыкіық> депташзды. Біракбүп жсрдегі «басы аріыкгык» абаьчюпік емес. япіп нчеоншм белгілі бір сгальдік не магыначыккьвметаткаргаңда ганатщде орын алады. Мүңдан кьвмег агкармааі тіл шиыз бдеы аріык дүниені когермеГпіндіктең плеонастык каіарлар түзілмеңш… Мысачы «сокыр» магынасыңдагы парсының көрсепл мен кааакгын осы ұгывдағы соцыр сөзі кагар келіп, көр соқыр болыіі аГпылпвиа.соқыр ешіне «мүдаекөрменгін,таскаранкысокыр»деген№сымша реңкүсгептүр.
- Тілдегі синонивдер косарланып та кодданыла береді. Мысалы, Зылиха жүре-бара ауыл өміріне кьпу араласып кетті (НҒабдуллин). Біртіндеп тонази бастаган дене бара-бара дел-сал болып өліп кетгі (М.Имаііжаі юв). Мүі ідап,і к\рделі уым екі согідіңдіра магыналарыныц жнынгыгынан туаоы.
- Синонимдер жеке сөздерден ғана емес, фразалык тіркесіерден де бола алальі Мысалы: Бармақ шаішап. сан согып. кұсамен өткен өмір ғой- бүл да бір (ҚЖүмаділов).
- Тілімізде кеіше күлакка жагымсьп есгілегін создерді жүмсартып, тыңдаушьшарга жеңіддегіп аігіу тасілін твіііемизм дейміз. Осыңдай тэсіщгі паңдазану да апюнпвдерді каттанудын бір жалы болып табылады Әсіресе соі колдапыстың эв<|)еміпвдердің негізгі мэні сыпайьшаумен байланысгы. Мысазы, ұлг окідзерін «кі.ггай» деу жаіымсыз осер кадцырат>і. Сонді,ікган да баспасөз бстгеріңде кайсыбір эпюі іпмдср шыгысіағы көршілер деген коніексгік эві]іемизвдермен ауъісгырьшады. Адамның көзінше семірді деп айгу эпікетгік норма түргысына эдепгілікке жашайды Сондыкган сөі несі оны сыпайьшап оңалып калыпты, толыпты деп коддаі іып. жүмсарп.п і жеікіэеді.
Х.КсГідебір созді кайталамай, оңды турлеңціріп, япіи бір заггьпібешіпі бір касиетін айрыкша апіп откіа келгенде немесе сопиі ерекше назар аударлу максатыіща парафраза тэсілі кодданылады. Мысалы, М.Әуезов деудін орныпа «Абай жолы» романынын авторы деп колдануга болады. Синониэдерді жеке сөз бен жеке сез, кос сш бен кос соз. і|раіа мен фраза күйіңде ғана емес, араласгырып та жүмсай беруге болады. Мысалы, Ел- журты. халқы мсн ата-анасын кереді (Біш.ірлар жыры). Осыңда аінонимдср жеке соз регіңде де, кікі|іл<п іып та колдаі іыска енген.
Тіліміздегі снноі іивдер эргурлі жолдармен паГша болып, дамңды.
- Мэі щес сөздер көп магыналы сөздердің есебінен жасалады: көз-булак-бастау-кайнар.
2 Әр іүрлі аффнксіер аркьшы бірікііру, кіхарлау’ ііркі,шы, япш согжасам ззсші аркьшы тілімізде көпгеген сппоппэдер паңаа болазы: акылды-есп; сүггі-кунарлы; әлсіз-жарамсыз; енбекакы-жазакы; канішер- каныпезер; жок-жітік-кедей-кепшік; зым-зия- үшты-күйлі, т.б.
- Кірме создер аркьшы да апюпимдер пайда болады: акикат (хэкикат)- шындык (араб сөздері аркылы); шэкірт (шшнрдҮ окушы (парсы сөздері аркьшы).
- Сш юі іимдер диалекгнзвдер ссебінен де кобейеді: сым-шалбар, акудай-айналайьш, т.б.
- Сннонимдер і|іріНішык тіркесгер аркылы дамнды: Мысалы: егі тірі- пысык; кырги кабак- ош. араз, т.б.
- Табу мен эі«|іехпгзмдср есебінен де тшімізаегі аінонпэдер эдлш“ган: колды болу-үрланган, аягы ауыр-жүкті, дүпие сіілды- өлді, кайтыс болды, т.б.
Тіддегі лексикачык ашонимдердіц жасаіуына семааюлопіяіп.ің ішкі заңдылыкгарына байланысгы болагын создердін міпынііык өзгеруі мен дамуы да сонымен бірге сырткы когамдык карым-кап,шаска баііішіысгы создік күрамга енстгіі кірме создср де шірыкша эсер егеді Синонимдердің паңда бол\ы создік күріімнын даму, жегілуімен іыіъгі бш“ш;шысп,і екеңдігі белгілі. Ал создік күрам ү.тпык іъшін негізі-і сзддік корынан жэне біска гіддерден ауысып келген кірме сөздерден түрады. Өйгкені аінонивдер -создік күрамга енеі й і, шіі иік даму зш іьілыкгары бар лексикагеемаигикалык создер тобы.
Автор публикации
