15 мая, 2018 18:17
Модаль сөздердің лексика-грамматикалық ерекшеліктері
Модаль сөздер тілдегі модальдылық жэне предикаттық құбылыспен тыгыз байланысты. Предикаттылық сөйлем мазмұнының ақиқат шындықпен арақатынасын білдіреді. Ал сөйлемде айтылған хабардың ақиқат шындыққа қатынасы модальдылык катынас боп саналады. Ягни сөйлеуші өзінің бұл хабарды қалай түсінеді.өз тарапынан оган қандай сипаттама береді, ақиқат шындыққа қалай қарайды — модальдылық қатынасыИ мэні осында. Ал предикаттылық — ең алдымен ойды тіл заңдылықтары мен ережелерін£ сәйкес қалыптап көрсетуге қатысты сипат. Демек, бұлар өзара тығыз байланыстЫ болғанымен, бір-бірінен елеулі айырмашылығы да бар. Модальдылыққа әдетте сөйлемнін цегізгі турақты белгілерінің ішінен ойдьщ тиянактылыгын белгілейтін интонация, яғни хабардын айтылу ыргагы, сөйлеушінің тагы да басқа модальдылық катынасы тиесілі. [ [рсликатгылық сөйлесу единицаларыньщ грамматикалық жактан ұйымдасуын қамтамасыз
етеді-
Бұл екі құбылыстьщ шекаралык жігі предикатгылықты тіл деңгейінде логикалық- сИнтаксистік категория, ал модальдылықты сөйлеу деңгейінде коммуникативтік- сіінтаксиситік категория ретінде алып караганда гана біршама айқынырак көрінуі мүмкін. 0нткені предикатгылықтың кандай да бір формасы болмасын, бәрі тікелей тілмен, ал нодальдылықтың түрлі формалары сөйлеумен байланысты.
Модальдылық ең алдымен сөйлемде көрінеді. Сөйлем модальдылығы тілдің негізгі категорияларына жатады. Ол, біріншіден.барынша айқынырак түрде жэне алуан түрлі реңкте интонация эдісімен білдіріледі. Модальдылық сондай-ак етістік райларының синтетикалык жоне аналитикалық формалары білдіретін барлық мағынасы мен реңкі арқылы да беріледі. Модальдылык — тіл мен сөйлеудің эр түрлі деңгейінде көрнектенетін грамматикалық мағыналардың өз алдына бір тұтас саласы,жүйесі болып табылады. Тіл білімінде модальдылықты кейде субъективті және объективті деп екіге бөліп қарау тенденциясы да байкалады. Объективті модальдылықты білдіруде етістіктің рай формасының кызметі едэуір басым. Себебі етістік райлары неғұрлым көбірек грамматикаланған , тілдің сөз езгертім форманттарына жақын құбылыс болып табылады. Ал субъективті модальдылық олай емес.Ол негізінен көмекші сөздер арқылы беріледі. Сонымен сөйлемде айтылған хабардың акиқат шындыққа қатынасының көрінісі — объективті модальдылық та, ал сол хабарга деген сөйлеушінің катынасының көрінісі субъективті модальдылык болып табылады. Мысалы: Ол жақга қыс ерте түседі(объективті модальдылык). Ол жақта кыс ерте түсетін сияқты(субмодальдылык).
Модаль сөздер түркі тілдерінің біркатарында негізінен көмекші сөздер тобына кіреді. Ол сөйлеуші субъектінің айтылған ойдың шындыққа катынасы жөніндегі көзкарасын аГікындайды. Модаль сөздердің өз алдына бөлек, арнайы бір лексика-семантикалык, грамматикалық топ ретінде сараланып шығу, даму жолдары тілдерде жалпы біркелкі емес.
О.тар.мысалы, орыс тілінде сына(вставные) сөйлемдердің гана емес, сонымен коса үстеулер мен ықшамдалған (редуцированных) сөйлемдер негізінде де дамып, дараланып шыккан. Ал олар түркі тілдерінің көпшілігінде негізінен Кенес дэуірінде жазба әдеби тілдің каркынды дамуымен байланысты дербес көмекші сөз табы боп калыптаса бастады.
Модаль сөздер мен модаль тіркестердін затгық семантикасы болмайды. Олардьщ семантикасы модальділікті білдіретін грамматикалык магынамен астасып жатады. Осы жагынан алганда модаль сөздер мен райлар жалпы біртектес тіл кұбылыстары. Себебі райлар да эрекеттін акиқатығына не ақикат еместігіне сөйлеуші тарапынан субъективті баға берудің , яғни сөйлем модальдыгын білдірудің морфологиялык тәсілі болып табылады. Рай категориясы сөйлеушінің «эрекеттің эрекет етушімен байланысы»туралы көзкарасын білдіреді. Шынында да калау(тілік), болжау, міндеттілік, сенімділік сияқты модальдылық магыналарды арнаулы жеке сөздер ғана емес.солармен коса етістіктің рай жэне кейбір аффикстік формалары да (-ғай,- гей,-ар,-ер,-ғы,-гі,ғыр,-гір,-са,-са+шы,-са+й,-ып+ты)білдіре атады. Райлар мен модаль сөздердін лексика-грамматикалық магыналары жагынан тұтастай алганда өзара біртектес тіл құбылыстары болып табылатыны міне осы жагдайдан келіп шығады.
Модаль сөздер әдетте модальдылықты білдіретін фонологиялық(интонациялык), морфологиялык(етістіктін райлары жэне оның аналитикалык формалары), синтаксистік(эр тҮрлі сөйлем типтері) сияқты барлык амал-тэсілдермен тыгыз байланыста жұмсалады. Олардың кейбірінін сырт тұлгасы тұракты болады, ягни үнемі өзгеріссіз колданылады, сөзжасамдық та сөз өзгертімдік те аффиксті кабылдамайды. Модаль сөздер басқа барлык көмекші сөз таптары сиякты, ұзақ уакысга лексика-грамматикалык даму процесінде дербес оөз таптарына дараланып шыкты. Бұған мысалы білем, кім біледі,элпеті,сиягы сөздерінін колданысы дэлел. Қарала сырмақтың иесін де білем.ақ киіздіц, бәтес көйпектіц қайдан шыққанын да білем. Осыны өздеріне қолайсыз көреді білем. Сынга толса сиягы, Әлпещ иіамныц шырагы. — Сиқы, ешқайсысы бармаган. Сиягы, солар үйде жоқ. Әлпеті, ештеңег, қарар емес.
Модаль сөздер сондай-ақ заттық мэннің жэне диалогта предикаттық функциясы жоғалткан багыныңқы сөйлемнің баяндауышынан да пайда болады. Модаль сөз тіркестері д сол модаль сездердің жасалу жолымен пайда болады. Модаль сөз тіркестері шартть бағынынкы сөйлемдердің келтеленуінен де(редукциялануынан) да өте көп жасалады. Қаза тіліндегі элпеті модаль сөзі «сөз элпетіне караганда» дейтін кыстырма сөйлемні редукциялануынан келіп шыккан деуге болады.
Морфологияда модальдылықты білдіретін эр түрлі амал-тэсілдер пайда болады Олардың ішіндегі ен бастысы эрі жетекші роль атқаратын түрі ол — неғүрлым көбіреі абстракцияланган жэне неғүрлым жинакты сипат алган модальдылық магынасы бар раі категориясы. Етістік райлары негұрлым көбірек грамматикаланған категория болыг табылады. Сонымен тілдік модальдылық грамматиканың фонетикадан синтаксиске дейінг барлық деңгейінен аңгарылады.
Модальдылықты грамматикалық магыналардың бір түрі ретінде царайтыі болгандьщтан, оны білдірудің тек грамматикальщ цүралдары гана (аффикстер, көмекщ сөздер, синтаксистік конструкциялар) негізге алынуы тиіс. Ал, номинативті сөздер өздерінің семантикасында едәуір модальдьщ рең жатқанмен, модальдыльщты білдіретіі құралдар санына кіре алмайды. Себебі бұлар модальды семантикальщ өңдегі дербес мәнд сөз ретінде лексикапьщ деңгейден эрі аса алмайды. Сондьщтан полифункционалдь (А ҺІсңаңовша:әр тарап) бар, жоң сөздері, керек, тәрізді предикаттьщ есімдер өздерініі номинативтік қолданысында модальды сөздерге жатқызылмайды(Қ.Г. 5696). Бұлар белгія бір контекстік байланыста гана функциональды-модальды сөз ретінде жұмсалына алады. Бұі айтылғандардан айқын аңғарылатын нэрсе: тілдік модальдылық — грамматикалык кұбылыс Демек, тілдік модальдықты білдіретін кұралдар кызметіне фонетика-интонациялық аффикстік, лексика-грамматикалық(көмекші сөздер), синтаксистік жэне айтылған хабарғі сөйлеушінің катынасын көрсететін баска да жекеленген грамматикалық амал-тэсілдер колданылады. Соның аркасында кейбір жеке мэнді сөздер (эр тарап, кыстырмалар) сөйлеуде модальдылык мэнге ие болады да,ол касиет сол сөздерде тұрактала бастайды.
Модальдылық магынасы бар эр алуан грамматикалық тіркестер де жеке сөздердеи ғана емес, сонымен коса күрделі құрамды сөздерден де тұратын, тұтастай алғанда көмекш сөз таба ретінде тілдік модальдылықты білдірудің бай кұралы саналатын модаль сөзде]! кұрамына кіреді.
Модаль сөздер толык мағыналы жеке дербес сөздердің біртіндеп грамматикалануИ нэтижесінде пайда болып, көмекші сөз табы ретінде қалыптасады.
Толық магыналы дербес сөздердің жеке формалары, сондай-ак сөйлемнің қыстырм мүшесі ретінде қолданылатын сөздер мен сөз тіркестер де заттык магынасының ажырауын карай модаль сөздер катарына өтеді. Осыған байланысты синтаксистік қыстырмалы құбылысын модаль сөздердің жасалуының басты бір көзі деп қарауға болады. Қазак іілінді модаль сөздердің біразы сөйлемнің қыстырма мүшесі позициясында колданып келеді. Бұгаг карап оларды кыстырма сөздермен тең дэрежеде деп карауга болмайды. Бұлар екі-болег категориялар. Себебі, модаль сөздер — морфологиялык категория, көмекші сөз табыи кұрайды. Ал қыстырма сөздер — синтаксистік категория. Бұлар грамматикалануір ұшырамайды. Сөйлемнін кыстырма мүшесі кызметінде қолданылатын көмекші не толыг магыналы дербес сөздер болып табылады.
Тілдік модальдылык проблемасына байланысты казіргі лингвистикада модаль сөзде] мен модальды тіркестердің бірнеше жасалу жолдары көрсетіледі:
І.Таза модальды жэне есім модальды сөздердің, сондай-ак модальды тіркестердін Д! катарында тэуелді формада эбден тұрақтап, калыпты бір орнықтылық алган лексемалз) бар мысалы:кыскасы, ыңгайы.
і Модаль сөздер кейОір үстеулер мен үстеу мэнінде колданылатын зат есімдердщ заттык эНінен айрылу жэне пысыктауыштык функциясын жоғалту нэтижесінде пайда болады.Мысалы: шын, рас.
, уіодаль сөздер кейде өзінін предикаттык функциясынан айрылган багыныңкы сөйлемнің баяндауышынан жасалады.Мысалы:көрінеді, дейді, деседі, білем.
4 Модаль сөз кей жағдайда модаль тіркестің бір компонентінің түсіп калуы аркылы да жасалатын сиякты.Мысалы: мүмкін.
б Сиякты, сыкылды, секілді, тэрізді, такылетті, рэуішті, іспетті, элпетті модаль сөздері «бет, бейне.пішін, порым, түр» мағынасын білдіретін түбірлерден жасалған.
б Тіліміздегі бэлки,бәлкі,элбетте,зайыры,нәті,лазым,ыктимал,мүмкін, рас деген сөздер -араб, парсы тілдерінен алынған.
Сөйлеуші адамньщ сөйлем мазмүны жөніндегі пікірін білдіру үшін колданылатын осындай арнаулы модаль сөздер өздерінің кұрамы жагынан түрлі — түрлі болып келеді. Модаль сөздер өздерінің лексика-грамматикалык белгілеріне карай есім сөз таптарынан да, етістіктерден де, көмекші сөздерден де, баска да кейбір сөз таптарынан бола береді. Мысалы: мүмкін, шамасы, рас, әрине, зады, тэрізі, элбетте, сыңайы, сикы, тағы біраз сөз — өздерінің синтаксистік кызметі жэне сөйлемдегі байланысы жағынан кыстырма сөздер. Ал мағыналык ерекшелігі ,мэні жагынан алғанда, ягни сөйлемде айтылган хабар жөнінде сөйлеушінің пікірі кандай — макүлдай ма, күдіктене ме, болжал айта ма,әлде сенімді ме — осы тұрғыдан бұпар модаль сөздер. Өйткені көптеген лингвистикалык эдебиеттерде сөйлеуші адамның сөйлем мазмұны, яғни ондағы айтылған хабар жөніндегі күдігін ия болжалын, макұлдау пікірін, немесе калауын, не оның сенімін, осылар тэрізді баска да пікірін білдіретін сөздер эдетте модаль сөздер қатарына жаткызылады. Демек, модаль сөздерді морфология тұргысынан жеке сөз табы деп карауға негіз болатын тірек, біріншіден семантикалык белгісі — сөздердің грамматикалану сипаты болса, екіншіден , түрлену жүйесінің болмауы, үшіншіден, синтаксистік сипаты,ягни айтушының ойга деген өзіндік көзкарасын білдіре алуы боп габылады. Осыган байланысты модаль сөздер тобына мына лексемалар жаткызылады: сиякты, сыкылды, секілді, сиқатты, элпетті.сынайлы, сынды, тэрізді, рэуішті,такылетті,іспетті,мүмкін, ыктимал, шамасы,сикы, тәрізі.зады, асылы, түрі.жобасы, кисыны.зайыры, аныгында, шынында, асылында, расында.шын, эрине, бэлкім,керек,кажет, тиіс, лазым, шыгар,көрінеді,дейді…., -са деймін, -са керек,-у керек,-у кажет, сыңайы бар, түрі бар, түрі жок, болуы мүмкін.
Автор публикации
