3 февраля, 2018 19:21
Білім беру жүйесі саласындағы реформалар жағдайында түрлі педагогикалық жаңалықтарды енгізуге бағытталған жоғары 0қл орындарындағы инновациялық қызметтің маңызы арта түсуде Олар барған сайын педагогикалық процестің барлық жағьңі қамти түсуде: оның үйымдастыру формалары, оқу-тәрбие жүмьь стары технологияларының мазмүны мен технологиялары.
Инновациялық процестердің күрделілігі сол, ол ең бірініщ кезекте үстаздың қызметін психологиялық жағынан қайта қүруды қажет етеді. Ал мектепті гамназияға, кәсіби мектепті лицейге техникумды колледжға айналдыру үшін бүрынғы авторитарі лық ой-санадан арылып, оқушылар мен оқытушылардың өзара түсіністігіне негізделген педагогикалық қызметтің жаңа демок- ратиялық әдістерін таңдап қана қоймай, шығармашылық қызметтің мүлде басқаша педагогикалық технологияларын да игере білуіміз қажет болар деп ойлаймыз. Ал бүл шаралардың ойдағыдай жүзеге асырылуы әрбір адамның рухани қасиеттеріне де, оның бойындағы күш-жігерге де тығыз байланысты болып келеді.
Үстаздың жеке басын психологиялық жағынан қайта өзгер- ту процесінде туындайтын қиындықтардың орын алуына педа- гогикалық қызметтің ескірген, бүгінгі заман талаптарына сай келмейтін толып жатқан стереотиптерінің, нүсқауларының жөне дағдыларының әлі де болса өмір сүріп отырғандығының да әсерінің бар екендігін, өкінішке орай, мойындауға тура келеді. Қалыптасқан дәл осындай келеңсіз жағдайға байланысты күні өтіп бара жатқан ескі стереотиптерді бүзып оны инновациялык қызметтің мүлде жаңа, жетілген төжірибесімен ауыстыру процесі біртіндеп жүзеге асырыла бастауда жөне ол бірнеше кезеңдерді бастан кешіреді деп күтілуде: проблемалық сана-сезімнің қалып- тасуы, информациялық ізденіс, бағдарламалар жасау, жасалған бағдарламаларды жүзеге асыру жөне жаңа тәжірибелерді бекіту. Ендігі жерде осылардың әрқайсысын жеке-жеке қарастырып көрелік.
Проблемалық сананы қалыптастыру. Инновациялык кы3- мет, әдетте, адамның көңілі толмаушылық сезімінен бастала- ды. Ол проблемалық жағдайлар аясында, яғни оқытушы педа- гогикалық міндеттерді шешу барысында ішкі немесе сырткЫ кедергілерге тап болған кездерде туындайды.
Инновациялық процестің басталғандығын аңғартатын алғ3 шқы белгі, көп жағдайларда, сыртқы кедергілерден туындай ды: қызмет нөтижелерінің төмендігі, жүмыс барысындағ сөтсіздіктер мен қиындықтар, қызметтің жаңа талаптарға с болмауы.
Үстаздардың инновациялық талпыныстарына себепкер б°ла
да болып көрінеді.
Дәл осындай проблемалық сананың орнын инновациялық еелсенділік басу үшін қиындықтарға байланысты туындаған көңілі толмаушылық көңіл-күйдің орнын өзінің атқарган жүмы- етарына көңіл толмаушылық сезім басуы керек, ягни сонда гана сыртқы кедергі ішкі кедергіге айналған болар еді. Қалып- тасқан дәл осы жагдайга байланысты күрделі міндет туындай- ды: ол — үстаздардың абстрактылық көңіл толмаушылық энер- гиясын өздерінің қызметіне аудару және өздеріне қойылатын талаптарды барынша күшейту.
Информациялық ізденіс. Қызметтің бүл кезеңінде кез кел- ген үстаздың алдында түрган проблемаларды шешудің төсілдерін анықтау мақсатында түрлі хабарлар жинау мен оларды талдау жүзеге асыралады. Ал ол үшін үстаздардың жан-жақты білімділік таныта білуі талап етіледі, яғни олар жаңашылдардың, педа- гогтардың, психологтар мен өдіскерлердің, өзімен бірге жүмыс істейтін білікті әріптестерінің жеткен жетістіктерінен хабардар болып отыруы керек. Біздің пайымдауымызша, хабарлардың неғүрлым көп болуы қиындықтардан оңай шығудың басты кепілі болып табылады.
Өрбір үстазды хабарлар легімен қамтамсыз етудің барлық жағдайлары жасалган, ягни олар үшін информациялық өріс қалып- тастырылған. Атап айтқанда: әдістемелік қүралдар мен журнал- ДаР> түрлі курстар мен семинарлар, басқа мүғалімдердің сабақта- Рына қатынасу, өзінің тәжірибесіне талдау жасау жөне т.б.
Осы орайда “үстаздар информациялық өрістің қай бөлігін Қалап алады екен?” деген орынды сүрақ туындайды. Осы мөсе- леге байланысты жүргізілген ғылыми зерттеулердің нөтижелеріне сҮйенсек, олар көбінесе жедел өрі тез қабылданатын хабарлар Дөзще жүгінетін көрінеді. Олардың арсынан өз өріптестерімен °°латын қарым-қатынастарды, газеттерді, теледидар мен радио- ДЬІ> пөндік журналдар беттерінде жарық көрген өдістемелік аҚалаларды бөліп алып қарастыруға болады. Сонымен қатар ЗВР*ЬіҚ ашушылармен, ғалымдармен өткізілетін кездесулер іг.ТаЗДаР тарапынан үлкен қызығушылық тудыратын көрінеді Ра’ гылыми монграфиялар оларды оншама қызықты-
Қоймайтын көрінеді.
қ *стаздар ең қүнды хабарларды өз беттерімен жүмыс істеген Кат ӨРІНДе де алып отырады. Мүндай кездерде жолдастық қарым- ^^ьщастардың атқаратын рөлі де зор болып келеді. Үстаздар Қ сабақтардың берер пайдасы өте көп деп санайды. Соны-
мен қатар өз білімдерін жетілдіруде мамандықты жетідді курстарының да айтарлықтай орны бар екендігін түсіне біде •
Өздеріңіз аңғарып отырғандай, жүмыстың ресми түрЛр ! инновациялық қызметтің жандануына оншама өсер ете қ0?1 майды, өйткені олар оқытушылардың өзіндік информациядь ‘ сүраныстарын ескере бермейді. Біздің бүл пікіріміздің ащЬт„ сабақтарға қатысы жоқ, өйткені бүрыннан дөстүрге айнадҒл қағида бойынша: жүз рет естігеннен гөрі, бір-ақ рет көрГеа артық. Егер ашық сабақтарда, шындығында да, оқушылардЬів оқуға деген ынтасын арттыруға көмектесетін пайдалы тәжірибе насихатталатын болса олар оқытушының компотентілігі мев кәсіби дөрежесін арттырудың басты қүралына айнала алады.
“Жаңа хабарлар қандай педагогикалық міндеттерді шещуде қолданылады”? деген сүраққа былайша жауап беруге болатьін болар: ең бірінші кезекте, оқушылардың оқуға деген ынтасьщ арттыруда, оларды адамгершілік қасиеттерге баулуда және жалпц мәдениетін қалыптастыруда жөне т.б.
Инновациялық қызметтің бағдарламасын жасау. Білім берудің бүл сатысында оқытушыға қиын жағдайлардан мүдірмей шы- ғып кетуге көмектесе алатын актуальды хабарлар таңдап алы- нады және содан кейін барып қана іс-өрекеттердің жоспары жасалады. Информациялық ізденіс барысында белгілі болған жүмысты жетілдірудің сан-алуан түрлерінің ішінен сол ұстаз- дың сүраныстары мен мүмкіншіліктеріне, оның кәсіби кредо- сына сәйкес келетін вариант қана таңдап алынады. Таңдап алынған вариант үстаздың санасынан жүзеге асырылуға тиісті идея ретінде көрініс табады. Ал ол идея инновациялық бағдар- ламаның негізі ретінде қызмет етеді жөне ол педагогикалык қызметтің түрлі элементтерін қайтадан жаңғыртуды көздейді. Атап айтқанда: оның мазмүны, формалары, әдістері, жекелеген төсілдері (материалды түсіндіру жөне оның игерілуін қадағалау жөне т.б.), қызметтің және оның барлық технологиясынын, стилі жөне т.б.
Күрделі бағдарламаларды жасау — үзақ уақытқа созылғая қажырлы еңбектің жемісі екендігінде дау жоқ. Жаңалық табу- шылардың пікірінше, “жаңа ойлар кітаптар мен журналдарДы оқымайтын, қажетті жаңалықтарды іздеумен айналыспайтьін, өзінің жүмыс бабындағы проблемаларды ойламайтын адамар- дың басына келе де бермейді. Үдайы ізденіс үстіндегі адамдаР» дың табиғаты да басқаша болады, өйткені олар ғылыми енбеК- терден өздерінің іздегендерін таба да, оларды өздерінің көсі дәрежесін көтеруге пайдалана да алады. Ал өздерін толғанДЫ рған сүрақтардың нақты жауабын іздестіру мен қажетті ғьіЛ ми-төжірибелік мөліметтер жинақтау шығармашылық қызме пен шүғылданатын адамның өміріндегі ең сындарлы да, Кй \ сәттер болып саналады. Ал кей кездерде қиындықтардыН а төзгісіз болып кететіндігі соншалық, адамдардың бойын Т°Р ғушылық көңіл-күй билеп алады” /31/.
03ІНІҢ жаңашылдық сипаты жағынан алғанда инновация- тК бағдарламаларды (идеяларды) үш түрге бөлуге болады: Л аяаРтУ’ толықтыру жөне жетілдіру. Ең бірінші идея қызметтің ? рьіннан игерілген өдісін мүлде жаңа өдіске ауыстыруды °өзДбйДІ ■ Екінші жағдайда бүрынғы өдіс сақталынып қалады, й’оаК оған қосымша элемент қосылады. Үшінші жагдайда жа- °аіііылдық бар болғаны қызметтің түрлі төсілдерін қолдану Зірысындағы шеберліктік жетілуімен ғана сипатталады.
Біздің ойымызша, төжірибесі аздау немесе төжірибелі кез келген үстаз өзінің көсіби арсеналын осыншама толықтыруды кажетсінбейтін де сияқты. Сондықтан да әңгіме оны жартылай жаңартуда болып отыр. Олай болса, бүгінгі таңдагы біздің басты мақсатымыз — үстаздардың байырғы педагогикалық эдіетерін, жүмыс істеу формалары мен тәсілдерін жетілдіру, жаңарту жөне толықтыру болмақ.
Бағдарламаны жүзеге асыру жөне жаңа нүсқасын бекіту. Дөл осы соңғы кезеңде білім беру жүйесін жетілдіру идеялары біртіндеп жүзеге аса бастайды. Оның басты қызметі — жаңа идеяларды жан-жақты сынақтан өткізу жөне оны іс-әрекеттердің үйреншікті тәсілдеріне айналдыру болып табылады. Өте күрделі шығармашылық бағдарламаларды орындау барысында идеяга сөйкес келетін өдісті бірден таңдай алмайтын көрінеміз. Осы себептен де болар бүл мақсатқа жетуде іс-әрекеттердің түрлі варианттарын қарастыруга тура келеді, оның үстіне қателіктерге де ұрынып қалатын кездер аз болмайды. Тіпті іс-әрекеттің төсілі табылганнан кейін де ізденіс тоқтамай, өз жалгасын таба береді: алғашқы кездерде қолданылган төсіл күткен нөтижені бере де қоймайды, сондықтан да болар оны өзгертіп, толықты- руга тура келеді. Кейде мүндай коррекция көп қайрат-жігерді талап етеді.
де
үстаздың қуанышқа толы оңайга соқпайтын сияқты.
кезде қажетсіне бермейді. Ал бүл қасиет, СЬі ’ педагогикалық қызметке тән болып келеді: өз жүмы- Пьа ®аРьінша берілу, жүмыстың сапалық жағына деген тал- 0Ла Іс Үстаздың ішкі жан-дүниесінің өсерімен көрініс табады. іс ^ басты белгілері: үят пен ар сезімдері, өз мүмкіндіктерін *№Пңе асыра білуге, жетістіктерге жетуге деген талпыныс,
үсгаздық қызметке деген сүйіспеншілік. Инновациялық қыз. мет салдарларының өзіндік ерекшелігін былайша сипаттауға болар: оның қүрылымындағы басты рөлді еңбектің, оқу мен окушылардың тәртібінің нөтижелеріне қанағаттанбаушылықтьің себептерін табуға деген орасан зор қүлшыныс атқарады. Өйткені, қанағаттанбаушылық сезім инновациялық бастамаларға түрткі болады, нөтижесінде ғылыми ізденістер белсенділік танытьщ, жаңалықтар әлеміне жол ашылады. Сонымен қатар ішкі сезімнің оянуынсыз, яғни адамның талаптануынсыз қиындығы да, қызығьі да мол үстаздық қызметтің жемісті болуы неғайбыл сияқты.
Ішкі себептердің (мотивтердің) үстемдік рөлін мойындай отырып, сыртқы дүниемен тығыз байланыстағы себептердің де рөлін жоққа шығаруға болмайды. Солардың ішіндегі ең өсерлілері — жақсы сөз мен өріптестерінің өнегесі, әсіресе — үжым тара- пынан қызу қолдау табу. Әкімшілік тарапынан жүзеге асыры- латын алғыстар жариялау мен силықтар тапсырудың да ма- ңызды екендігін атап өткен жөн.
Инновациялық жетістіктердің нәтижесіне жүмыстың тиімді болуына, яғни үстаздың өз мақсатына көп күш жүмсамай-ақ жетуін де жатқызуға болады.
Инновацияның кез келген түрі игерілген тәсілді баянды етуді қажет етеді. Ендеше жаңашыл үстаздардың тапсырылған істі аяғына жеткізу үшін шыдамдылық танытып қана қоймай, батылдық таныту керек деуі тегін емес сияқты. Жаңа матери- алды игеру барысында белгілі бір жетістіктерге жетуден туын- даған қуаныш сезімінің де алатын айтырлықтай рөлі болады.
Инновациялық қызмет кезінде қандай кедергілер кездеседі? Ед бірінші кезекте, шамадан тыс жүмыс істеу, шаршау уақыт- тың жетіспеуі және т.б. Осы аталғандар оқу орындарының бар- лық түрлеріне де төн болып келеді. Педагогикалық жүмыс дүрыс үйымдастырылмай, формализм мен көзбояушылық орын алған жерлерде дәл осы сияқты келеңсіз көріністер белең алып отыра- ды. Көптеген қиындықтар оқушылардың оқуға деген ынтасы- ның төмендігі жөне олардың төртіптерінің нашар болуына да байланысты болып келеді. Көсіби білім беретін оқу орындары үшін бүл ең басты кедергілердің бірі — болып саналады.
Инновациялық қызметтің жандануына түрлі стимулдар, сонымен қатар потенциалдың мол екендігінен хабардар ететін негативтік стилдің өзі де өсер етіп отырады. Солардың ішінде сынның түрлі формаларының маңызы өте зор болып келедй өріптестерінің ресми емес жағдайларда жасаған ескертпелері, анықталған кемшіліктерді қалай жою керектігі жайындағьі басшылардың кеңестері жөне оларды үжымның жиналыста- рында талқыға салу. Кей жағдайларда аттестация кездерінД6 негативтік (жағымсыз) бағалар алудың өзінің де пайдалы жак- тары болады.
Көпшілік алдында жасалған, әсіресе батыл айтылған сьів кеп жағдайларда оң нөтиже бере қоймайды, өйткені мүндай даағдай оқытушының мысын басады, тіпті оны ызаландырады, овың ар-намысына тиеді жөне өзіне сын айтқан адамға деген оіппенділігін тудырады. Олай болса, мұндай сынға адамға өсер ететін барлық шараларды қолдану еш нөтиже бермеген уақыт- тарда гана жүгіну керек. Ал шын ниетпен әдепті айтылған ескертпелер адамның өз қателіктерін түсінуіне және өз-өзіне даоғары талаптар қоя білуіне әкеліп соғады.
Инновациялық процестерді басқару барысында олқылықтар- дың орын алуы олардың психологиялық механизмдерінің ескерілмеуіне байланысты болады. Қалыптасқан дәстүрлер бой- ынша, жаңалықтарды жаппай хабарлар қүралдары, дөрістер, семинарлар сияқты информациялық әдістердің көмегімен енгізеді. Әрине, егер оқытушы замана талаптарына сай икемделгісі кел- се, бірақ оның бүл мақсатқа жетуіне тек қана білімділік жетпейтін болса, онда бүл шаралар оган көмектеседі. Алайда көп жагдайларда оның көздеген мақсатына жетуіне жаңа білім көздерін игеруге деген талпынысынан гөрі қажетті төжірибенің жоқтығы көбірек кедергі келтіреді. Хабарлар жеке адамның бойында өздігінен, тіпті проблемалық сананың өзін де қалып- тастыруды қамтамасыз ете алмайды.
Оқытушы қызметін басқару механизмдерін жан-жақты тал- дау бүл процесте педагогикалық үжымдардың үлкен рөл атқа- ратындығын көрсетіп отыр. Үстаздың инновациялық белсен- ділігінің информациялық жөне мотвизациялық жақтарын қам- тамасыз ететін факторлардың ішіндегі басты рөлді, сөзсіз, өріптестерінің қызу қолдаушылығы мен мақүлдаушылыгы ала- ды. Олар негізінен басшылардың мақсатқа сай қызметтеріне, олардың үжымның жеке адамға тигізетін ықпалына ден қоюла- рына тыгыз байланысты болып келеді.
Автор публикации
