4 февраля, 2018 18:02
Өндірістік оқу процесі түрлі формаларда көрініс табады: өндірістік экскурсия, практикум, консультация, лицейдің оқу цехындағы сабақтар; өндіріс цехтарындағы оқу, жүмыс орын- дарындағы оқу орнын бітіру қарсаңындағы өндірістік практи- калар және т.б. Нақты кәсіпті игеру барысында, әдетте, үйым- дастыру формаларының түтастай комлексі қолданыс табады және олардың өрқайсысы өзіне байланысты міндеттерді нақты шешіп отырады. (21-кестені қараңыз).
Енді өндірістік оқуды үйымдастырудың басты формаларын қарастырып көрейік. Олар: сабақтар, оқу цехындағы сабақтар, өндіріс цехындағы сабақтар, өндірістік практика.
Өндірістік оқу сабағы, ол — оқу шеберханаларында өткізілетін сабақтар. Оның өзіндік ерекшелігі — өндіріс жағдайындағы оқушылардың еңбек өнімділігін арттыруға қажетті бастапқы көсіптік шеберліктерін қалыптастыру. Өндірістік оқу сабақта- рында оқушылар білімінің интеграциясы жүзеге асырылады және оларды оқушылардың практикалық қызметінде жан-жақ- ты қолдануларына мүмкіндік туады. Нәтижесінде өндірістік оқудың қүрылымы, оның мазмүны мен оқыту өдістері, соны- мен қатар сабақтардың өткізілу үзақтығы (толық оқу күні, әдетте, алты сағатқа созылады) айқындалады.
Дөл бүрынғы кездердегідей, бүгінгі уақытта да өндірістік оқу сабақтарының қүрылымында инструктаж (нүсқаулар беру) басты орын алады. Ол оқудың топтық формасына байланысты кіріспе инструктаж (нүсқау), күнделікті жөне қорытынды инст- руктаждар болып бірнеше түрге бөлінеді.
Кіріспе инструктаж (нүсқаулар) мынандай міндеттерді шешеді: а) оқушыларды тапсырылған жүмыстың мазмүнымен және оны орындауға қажетті қүралдармен (қүралдар, керекті сай- мандар, түрлі жабдықтар және т.б.) таныстыру; б) оқушы- ларды техникалық қүжаттармен және дайын өнімнің сапасына, еңбектің нөтижесіне қойылатын талаптармен толығырақ таны- стыру; в) жүмыстың түтастай немесе оның белгілі бір бөлімдерін (тәсілдерін, операцияларын жөне т.б.) орындап шығудың ережелерін жөне орындалу төртібін түсіндіру; г) оқушыларды Қателіктерден, қиындықтардан алдын ала сақтандыру; д) қажет болған жағдайларда операцияларды орындау барысында өзіндік еақылау жасаудың төсілдерін оқушыларға көрсетіп беру.
Кіріспе нүсқаулар беру барысында оқушылардың танымдық Қьізметінің белсенділік танытуына бүрыннан алған білімдерінің, ^инақтаған төжірибелері мен шеберліктерінің жөне көсіптік Қьізмет үшін оқылатын материалдың практикалық маңызды- льіғын көрсете білудің тигізер әсері мол болып келед
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
Күнделікті нүсқаулар оқушылардың практикалық жүмысты орындау барысында беріледі. Ол, өдетте, жеке немесе топтық сипатта болып келеді.
Бүл кезеңдегі оқу өндірістік оқудың шебері өзінің жүмы- сын жоспарлы және перспективалы түрғыдан жүргізген уақыт- та ғана тиімді болады. Сондықтан да сабақтың жоспарларында оқушылардың өз жүмыстарын жоспарлай білуге үйрету, жүмыс орнын дайындау, қүрал-жабдықтарды дүрыстау, орындалатын лсүмысқа өзіндік бақылау жасай білу тәжірибесін қалыптасты- ру, жіберілген кемшіліктерді дер кезінде анықтап, жоя білу сияқты көптеген мәселелер толық қамтылуы қажет.
Күнделікті нүсқаулардың барысында өндірістік оқудың шебері оқушылардың назарын қарастырылатын операцияларды орында- удың ең тиімді тәсілдері мен әдістеріне аударылады, берілген тапсырмаларды орындауға нашар дайындалған оқушыларға тікелей көмек көрсетіледі. Шебердің жүмысының нәтижелілігі көп жағ- дайларда оның бүкіл топтың, одан қалды әрбір оқушының атқ- арылар жүмысын алға қойылған мақсатқа сай тиімді үйымдас- тыра білу қабілетіне тығыз байланысты болып келеді. Топты одан өрі ынталандыру үшін өзара жарыстардың, ойын сөттерінің элементтері енгізіледі, жекелеген еңбек операциялары мен оның түтастай алғандағы нөтижелеріне тиісті бағалар беріледі.
Егер өндірістік оқу шебері күнделікті нүсқауларды беру барысында оқушылардың орындаған жүмыстарына баға беріп, өндіріс жаңашылдарының, базалық көсіпорындарда еңбек ететін алдыңғы қатарлы бригадалардың, звенолардың тәжірибелерінен мысалдар келтіріп отырса, оқушылардың өндірістік тапсырма- ларды орындау кезіндегі өз беттерімен жүмыс істеу қабілеттері арта түседі. Осы орайда өндіріс экономикасы мәселелерін (ма- териалдарды, электр энергиясын пайдалану, белгілі бір опера- цияны орындаған уақытта еңбекке жүмсалатын шығынды қыс- қарту) қамтудың да маңызы зор.
Кейбір жағдайларда күнделікті нүсқаулар топтық сипатқа да ие бола береді. Мысалы, егер оқушылардың жүмыс барыста- рын қадағалаған кезде әдетте жіберілетін қателіктер табыла- тын болса, немесе керісінше жекелеген оқушылар қүнды еңбектерімен көзге түсетіндей болса, онда шебер олармен бар- лық оқушыларды таныстыру туралы шешім қабылдайды.
Топты ынталандыру үшін оқушылардың алдына өндірістік проблемаларды шешу міндеттері қойылады және соған сөйкес келетін өндірістік жағдайлар тудырылады.
Қорытынды нүсқаулардың алдына бірнеше дидактикалық экәне төрбиелік мақсаттар қойылады: топ ішіндегі жеке жөне Үжымдық еңбектің қорытындыларын объективтік түрғыдан бағалау; алдыңғы қатарлы оқушыларды анықтап, оларды мара- паттау, белгілі бір операцияларды орындау барысында орын платын жалпы жөне жеке кемшіліктерді табу мен оларды жо- юДьің жолдарын қарастыру жөне т.б. Дүрыс қүрылған қоры- тынды нұсқаулардың оқушыларға тигізетін төрбиелік өсері 30р болып келеді. Ең бастысы, өз еңбегінің нөтижесі үшін жауац. кершілік, ұжымшылдық, жұмысқа эстетикалық қарым-қатьі. нас сияқты болашақ жұмысшыларға тән оң қасиеттерді қальщ. тастыруға айрықша ықпал жасайды.
Бүгінгі таңдагы өндірістік оқу сабақтарында білім берудің екі формасы өзара үндестік тауып отырады: топтық және жекелік- бригадалық. Оқудың топтық формасы кезінде оқушылардың барлығы да бірдей тапсырмаларды, бірдей өндірістік-оқу жүмьі- старын орындайды. Дөл осындай жағдайда шебер күнделікті, үжымдық және қорытынды нүсқауларды бір уақытта барлық топтармен өткізуге мүмкіндік алады жөне оның оқушылардың өзіндік жеке жүмыстарына басшылық жасауын да жеңілдете түседі. Сонымен қатар оқу материалдарын жүйелі түрде оқуға қолайлы жагдайлар да туындайды.
Практикалық жұмыстарды тікелей жүргізген уақытта білім алудың жекелік-бригадалық формасының рөлі арта түседі. Өйткені бүл форма бригадалық мердігерлік өдіс жағдайында болашақ жүмыс- шыларды еңбек етуге төрбиелеу міндетін жүзеге асырып отырады.
Оқылатын материалдың мақсаты мен мазмүнына байланыс- ты өндірістік оқу сабақтарының төмендегі түрлері қалыптасқан:
Еңбек тәсілдерін немесе операцияларды оқу сабақтары. Оның мақсаты: оқушыларға өндірістік-техникалық білім беру және еңбек тәсілдері мен операцияларды орындауға қажетті бастап- қы тәжірибелер мен шеберлік қасиетті қалыптастыру;
Комплексті жүмыстарды орындау сабақтары. Оның басты мақсаты: оқушыларды біртіндеп күрделіленіп келе жатқан өндірістік-оқу жүмыстарымен, еңбекті үйымдастыру мен техно- логиялық процесті жоспарлаумен таныстыру, оқушылардың өзіндік төжірибелері мен кәсіби шеберліктерін жетілдіру, бүрын оқу материалында қамтылған операцияларды орындау.
Оқу шеберханаларында өткізілетін сабақтардың рөлі оқушы- лардың алатын болашақ мамандықтарына байланысты өр-түрлі болып келеді. Өйткені, оқу шеберханаларының технологиялык процестерді үдайы жүзеге асырудағы мүмкіндіктері бірдей бола бермейді. Мысалы, қол еңбегі жөне машиналық процестермен байланысты мамандықтардың (станокшылар, ағаш шеберлері. слесарьлар және т.б.) өкілдері үшін оқу жағдайларында барлык дерлік технологиялық процестерді жүзеге асыруға мүмкіншілік бар деуге болады. Сондықтан да бүл мамандықтар бойынша болашақ жүмысшылардың шеберханаларда оқытылуы шешуші рөл атқарады. Ал кейбір мамандықтар тобы үшін шеберхана- лардағы оқу кезінде оқушылар тек қана үйрену жаттығуларын ғана жасай алады. Бүған жататындар, негізінен болашақ қүры- лыс мамандары: монтажшылар, сылақшылар жөне т.б. Бүл аталған мамандық иелері үшін шеберханалардағы оқу мерзімі өте қысқа болып келеді.
Металлургиялық, химиялық өнеркөсіп орыңдары жүмыс- шыларының еңбегі күрделі агрегаттармен байланысты болған- дьіктаи, оларды училище шеберханаларында дайындау тіпті мумкін де емес көрінеді. Алайда олар да еңбек барысында колданылатын төсілдер мен өдістерді игеруді өндірістік оқу ^ағдарламасының тиісті тақырыптарына сай келетін үйрену я-саттығулары арқылы жүзеге асырады.
Дала (полигон) жағдайындағы өндірістік оқу сабақтары. Кейде оқу жағдайы кездерінде оқушылардың төжірибелері мен қабілеттерін қалыптастырудың өндірістегі нақты тәсілдерін қолдану мүмкін болмай қалады.
Полигондарға түрлі автотранспорттық қүралдармен жабдық- талған алаңдар, қүрылыс машиналары мен механизмдерімен қамтамасыз етілген оқу-қүрылыс алаңдары, үлкен жүк көтергіш крандар орналасқан ашық алаңдар, геологиялық жөне геодези- ялық жүмыстар үшін қолданылатын оқу алаңдары және т.б. жатқызуға болады.
Оқу полигондарында төмендегі жүмыстар атқарылады: ауыл- дық көсіптік мектептерде — машиналар мен механизмдерді жұмысқа дайындау, ауыл шаруашылық техникасына техника- лық қызмет көрсету; қүрылыс училищелерінде — такелаждық жүмыстар, конструкциялар мен бөлшектерді жинау технологи- ясын пысықтау, үйлердің және т.б. ғимараттар мен конструк- циялардың элементтерін монтаждау, көтеру, бір жерге жеткізу, салып-түсіретін жүмыстар жөне т.б. Басқа мамандық өкілдері үшін полигондар жоғары биіктік жағдайында атқарылатын жүмыстарға байланысты тәжірибе мен шеберлікті қалыптасты- ру үшін қажет. Сонымен қатар жас жүмысшылардың жүмыс орнына үйрену мерзімін барынша қысқарту мақсатында өндірістік оқулар оқу полигондарында өткізіледі.
Оқу цехтарында өткізілетін өндірістік оқу сабақтары. Оқу цехында өткізілетін өндірістік оқу — оқушылардың өндірістік- оқу аясын одан өрі кеңейте түсудің ең басты жолдарының бірі болып саналады. Өндірістік оқуды дәл осындай жолмен үйым- дастырудың нөтижесінде жүмыстың сан алуан түрлері техноло- гиялық процестің ретіне сөйкес алмастырылып отырады.
Жүмысшыларды дайындау ісіндегі басты шарт — өнімді шығару кезіндегі технологиялық циклдің аяқталуы болып са- налады. Ол үшін өндірістің нақты жағдайына жақындатылып, онда барлық өндірістік жағдайлар туғызылған объект қажет болады. Өз кезегінде бүл объектіде училищені бітірушілер еңбек етеді. Осы мақсатқа сай шеберханалардан ерекшеленетін өндірістік-оқу цехтары мен учаскелері үйымдастырылады. Оқу Цехындағы нақты өнімді өндіруде қолданылатын қүрал-жаб- Дьіқтар белгілі бір технологиялық ретпен орналастырылады. Сөйтіп, оқушылардың оқуын цехтың жалпы жүмыс ритміне сәйкес үйымдастыруға және олардың нақты өнімді шығаруға Қосқан өзіндік үлестерін өз көздерімен көре білулеріне қолай- льі жағдайлар туғызылады. Ал мүндай шаралардьщ ойдағыдай жүзеге нсырылуы оқушылардьщ еңбекке деген ынтасын арттырады.
Оқу цехтарындағы жүмыстар оқу-төрбие жүмыстарының ^иімділігін арттырады, өйткені мүндағы оқу жағдайлары өндіріс жағдайларына өте жақын болып келеді жөне оқушылардың күрделі өнімді шығару ісін меңгерулеріне өте қолайлы больщ келеді. Оқу цехтарында өндірістік оқуды үйымдастыруды оқу шеберханасындағы оқу мен көсіпорынның цехындағы оқудың аралық формасы ретінде де қарастыруға болатын сияқты.
Базалық көсіпорын цехындағы сабақтар. Көсіпорындардағы оқушылардың өндірістік оқуының басты мақсаты — олардың көсіптік тәжірибелері мен шеберліктерін жетілдіру, кәсіптік білімдерінің өрісін одан өрі кеңейте түсу, алдыңғы қатарлы өндірістік төжірибелерден хабардар болу, оқушыларды көсіптік училищені бітіргеннен кейінгі өндіріс саласындағы өзіндік жүмыс пен өндірістік практикаға дайындау.
Оқушыларды өнеркәсіп цехтарында оқыту — маман жүмыс- шыларды дайындаудағы ең басты кезең болып есептелінеді. Бүл жерде оқушылар өндіріс жағдайларымен, қазіргі заманның қүрал-жабдықтарымен, жаңа технологиялық жаңалықтармен, жүмыстың аралас объектілерімен, жаңа технологиялық проце- стермен танысады.
Көсіпорындағы өндірістік оқу — оқушылардың комплексті жүмысты орындау барысында қолданыс табатын мол төжірибені одан өрі жетілдіруге, технологиялық процестерді дүрыс жос- парлай білуге жөне оларды типтік бүйымдардың конструцияла- рымен кеңірек таныстыруға бағытталған.
Өнеркәсіп орнындағы белгілі бір мамандыққа тән типтік жүмыстарды орындау барысында оқушылардың бойында өз беттерімен жүмыс істей білу қабілеттері қалыптаса бастайды. Кейбір мамандықтар үшін өндірістегі оқу-өндірістік оқудың бірден-бір үйымдастырушылық формасы ретінде қабылданады. Мүндай жағдай болашақ аспазшыларға, даяшыларға, сатушы- ларға тән болып келеді, өйткені осы сияқты мамандық өкілдері оқу шеберханаларында тиісті еңбек процестерін ойдағыдай жүзеге асыра алмайды.
Оқушыларды өнеркөсіп орындарында оқытуды үйымдастыр- ған кезде училищенің оқу шеберханалары мен өндіріс жағдай- ында оқу-тәрбие процесін үйымдастырудың айырмашылығын ескерген жөн. Егер оқу шеберханаларында оқушыларды оқыту оқу мақсаттарына түпкілікті бағындырылған болса, онда өнеркөсіп орындарындағы жүмысшылардың барлық күш-жігері сапалы өнім шығаруды толық қамтамасыз етуге бағытталады.
Өндірістік оқудың шебері оқу процесінің барысын айқында- уда өндірістің нақты мүкіндіктері мен талаптарын міндетті түрде ескере отырып, оқушыларға білім беру мен оларды тәрбиелеудегі өзінің басшылық рөлін сақтай білгені абзал. Сонымен қатар ол топтағы оқушыларды оқытуды үйымдастырудың тиімді форма- ларын таңдай да, оқудың мақсатқа неғұрлым сай келетін өдістері мен төсілдерін оқу процесі барысында кеңінен қолдана да білуі қажет. Ерекше атап өтетін бір жайт, өндірістік оқудың шебері оқушыларды оқыту мен төрбиелеу бағытындағы атқарылар жүмы- старын учаскелердің, бригадалардың басшыларымен жөне білікті ^үмысшылардың жүмыстарымен үилестіре отырып жүргізуінің де маңызы зор болып келеді.
Өндіріс жағдайында оқушыларға білім берудегі оқу-тәрбие ^үмыстарының сан алуан жөне өте күрделі болып келуіне байланысты шебер оқушыларды оқытуды үйымдастырудың тиімді формаларын таңдай білуіміз керек. Дегенмен де оқу-төрбие жүмыстарының қандай формасы таңдалып алынса да, оқу ше- берханаларындағы оқу кезеңімен салыстырғанда оқушылардың өз беттерімен жүмыс істей білу процесінің маңыздылығы бүрын- ғыдан да арта түседі. Шебердің оқу шеберханаларындағы оқу кездеріндегідей, өндіріс жағдайында өрбір оқушыға ылғи да әрі қамқорлық жасап, өрі көмек көрсете алатындай мүмкіндігі бола бермейді. Сондықтан да оқушылар өндіріс жагдайындағы оқуға көшкенге дейін өздерінің жүмысқа байланысты іс- өрекеттерін жоспарлап қана қоймай, орындаған жүмыстары- ның сапасын бағалай білулері де керек болады. Оқушылардың көсіптік дербестігінің қалыптасуы — олардың өнеркөсіп орнын- дағы оқуға деген ынтасына жөне жүмыс бабындағы жолдаста- рымен дүрыс қарым-қатынастар орната білуіне тікелей байла- нысты болып келеді.
Өндірістік практика. Оқушылардың өндірістік практикасы олардың көсіптік дайындығының қорытынды кезеңі болып та- былады жөне ол оқудың ең соңғы айларында өткізіледі. Өндірістік практика барысында шешілетін міндеттер төмендегідей болып келеді: өндіріс жағдайларына оқушылардың өлеуметтік, психо- логиялық және физиологиялық жағынан бейімделуі; көсіптік білімнің, төжірибе мен шеберліктің жетілдірілуі мен нақтыла- нуы; таңдап алынған мамандықты ойдағыдай игере білу; күрделі өндірістік жүмыстарды оқушылардың өз беттерімен орындай білуге дағдылануы; алдыңғы қатарлы технологияны, қүрал- жабдықтарды, механизация мен автоматизацияны игере білу; жоғары сапалы қүрал-жабдықтармен қатар еңбек озаттарының, өндіріс жаңашылдарының төжірибесін де қолдана білу; зауыт- тың техникалық және технологиялық қүжаттарымен, жүмыс орнындағы еңбекті ғылыми түрғыдан үйымдастыру мәселелерімен етене таныс болу; оқушылардың өз білімдерін төжірибе жүзінде Қолдана білуі; күрделі өндірістік міндеттерді шеше алу.
Өндірістік практика кезінде ептілік, жүмыс кезіндегі қоз- ғалыстардың өзіндік үйлесімділігі, байқағыштық, қырағылық, Қүрал-жабдықтардың істен шыққан жерлерін есту арқылы дер кезінде анықтай білу сияқты болашақ жүмысшыларға қажетті Қүнды қасиеттерді қалыптастыру міндеттері шешіліп отырады.
Өндірістік практика өнеркөсіп орнының базалық цехтарын- Да үйымдастырылады. Көсіпорын, өдетте, практикаға басшы- льіқ жасау үшін инженерлік-техникалық қызметкерлер мен білікті жүмысшыларды арнайы бөледі. Оқудың бүл кезеңінде °Қушылар кәсіпорындарда өз беттерімен жүмыс істеуге үйренеді: типтік жүмыстарды игереді, шеберліктерін жетілдіреді, өндірістің Ұиьімдастырылуымен танысады, қоғамдық үйымдардың жүмысы- йа араласады.
Дегенмен де нарықтық экономика жағдайында өндірістіқ практиканы ұйымдастырудың өзіндік қиындықтары да жоқ емес. Мысалы, базалық көсіпорындар өндірістік практика өтіц жатқан кәсіптік білім беру оқу орындарының оқушыларьіңа өндірістің техника жөне технология саласындағы жаңа жетістіктері жайында мөліметтер беруден бас тартады, өйткеңі бұл мәліметтер олардың коммерциялық құпиясы болып санала- ды (“ноу-хау”).
Мұндай жағдайдан шығу үшін көсіптік білім беруді теорң. ялық жағынан да (профильдік, арнайы), төжірибелік жағынаң да дифференциациялау қажет болады.
Кәсіптік шеберліктің негіздерін оқушылар кәсіптік оқудың ең соңғы қорытынды кезеңінде өздерінің болашақ жүмыс орың- дарында игереді. Демек, жергілікті мамандандыру шаралары- мен өндіріс орны емес, акционерлік қоғам (АҚ), фирма айна- лысулары керек.
Олар, біріншіден, өздерінің базалық училищелерімен тығыз байланыстар орнату барысында олармен бірлесе отырып көсіптік білім берудің нақты мазмүнын айқындаулары керек; ал кәсіптік білім беруді өндірістің жаңа технологиясы мен техника жетістіктерінің үлгілері жөне заман талабына сай материал- дық-техникалық база негізінде жүзеге асыруға тырысу қажет. Бүл жердегі өндірістік оқу процесінде жергілікті жерлердегі білім берудің міндеттеріне жауап беретін дифференциациялау- дың, индивидуализацияның және көсіптік бағыт-бағдардың принциптері басты орын алады. Екіншіден, өздерінің алдыңғы қатарлы мамандарын педагогикалық дайындықтан өткізуді қам- тамасыз ету қажеттігі туындайды.
Кәсіптік білім берудің мазмүнының жергілікті компонентін дөл осылай түсінген уақытта ғана нарықтық экономика жағ- дайында қажетті кәсіптер бойынша жүмысшылар мен маман- дар дайындау проблемасын ойдағыдай шешуге болады.
Автор публикации
