5 мая, 2018 18:00
- Сан есім, оның лексика-семантикалық сипаты.
- Сан есімнін морфологиялык сипаты.
- Сан есімнің мағыналык топтары.
- Сан есімнің синтаксистік кызметі.
Қазіргі казақ тіліндегі сан есім — дербес сөз табы. Ол баска сөз таптарынан лекс____
семантикалык, грамматикалык жагынан ерекшеленеді.
Сан есімнің лексика — семантикалыц сипаты
Қазіргі қазак тіліндегі сан есімдер — заттың немесе заттық ұғымдар мен кұбылыстардын санын, мөлшерін, бөлшегін, ретін білдіретін сөз табы.
Тек Магаиіты үш күндей оңаша алып отырып, арманым есітті. Жеті атасын білген үл, жетті жүрттың ңамын жер. Он төрт — он бес жасында -ақ тамаша әншілігімен даңқы шыққан. Жетінші тілек тілеңіз.
Осы сөйлемдердегі үш, жеті, он төрт — он бес, жетінші сан есімдері есім сөздердің санын, ретін, мөлшерін білдіріп, сандық белгісін аныктап тұр. Қазак тіліндегі барлык сан есімдер жиырма шакты сөздер аркылы жасалады. Оларды бірлік, ондык, жүздік, мындык сандар деп бөлуге болады.
Бірлік 1,2,3,4,5,6,7,8,9
ОндыкІО, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90
ЖүздікЮО, 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900
МындыкЮОО, 2000, 3000, 4000, 5000, 6000, 7000, 8000, 9000
Миллион, миллиард сөздері түркі тілдеріне орыс тілдері аркылы енген. Қазак тілінде колданылатын түмен сөзі моңгол тілінен енген сансыз көп деген магынаны білдіреді.
Морфологиялык күрамы жагынан сан есімдер дара жэне күрделі болып екіге бөлінеді. Бір түбірден күралган негізгі жэне туынды сан есімдер дара сан есімдер деп аталады. Екінші тілек тілеңіз.
Күрделі сан есімдер дара сан есімдердін тіркесуі жэне косарлануы арқылы жасалады. Күннің ыстығында балалар жидек теруден шаршап-шалдығып келіп, бір-екі сагат дем алды.
Сан есімнін негізгі бір ерекшелігі — баска сөз таптарынан жасалмауы. Барлык сан есімдер есептік сан есімдердің өзара тіркесуі, косарлануы, эртүрлі жұрнактардын жалгануы негізінде калыптаскан. Сан есім зат есіммен, заттанган сөздермен тіркесе келіп, оларды сан мөлшері жагынан айкындап, аныктауыш болады.
Қазіргі казак тілінде семантикалык жағынан сан есімге жакын біраз сөздер бар:
- Салмак өлшемдерін білдіретін сөздер: кадак, пұт, келі, батпан.
- Көлем мөлшерін білдіретін сөздер: бір шымшым, бір уыс, бір тілім, бір күшак.
- Қалыңдық өлшемін білдіретін өздер: пышақ сырты, шынашак, бармак, екі елі.
- Қашыктык өлшемін білдіретін сөздер: адым, таяк тастам, шақырым, көш жер, аті шаптырым.
- Ұзындык өлшемін білдіретін сөздер: түтам, сынық сүйем, кере карыс, кез, аршын,] күлаш.
- Сан есімнің тура магынасындагы сөздер:
- Жарты магынасын білдіретін сөздер: жарты, жарым.
- Бір мағынасын білдіретін сөздер: жеке, дара, жалғыз, жалкы;
- екі магынасын білдіретін сөздер: егіз, кос, пар;
- төрттен бір мағынасында: ширек сөз;
- Уакыт мөлшерін білдіретін сөздер: сүт пісірім уақыт, шай қайнатым, биенің бір сауымындай уақыт.
Бүл сөздер мөлшерлік магынада қолданылса да, лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне қарай басқы сөз таптарына жатады.
Сан есімнің морфологиялың ерекшеліктері
Сан есім дербес лексика-семантикалык ерекшеліктері, өзіндік морфолотиялык белгілері, синтаксистік атқаратын кызметі бар сөз табы. Сан есімнің баска сөз таптарынан негізгі айырмашылығы — зат есіммен тіркесіп сандық жагынан аныктау және зат есімсіз колданылып, сандық атауды білдіру.
Сан есім басқа сөз таптарынан жасалмайды.
Сан есім контексте колданылуына карай заттың накты санын, ретін, мөлшерін, бөлшегін білдіреді, сандык магынаны тұспалдап, болжап көрсетеді. Осымен байланысты сан есімдерге сөзтүрленім жүрнақтарының жалгануы да біркелкі емес. Сан есімдер кұрамына карай дара жэне күрделі сан есім болып бөлінеді.
Сан есімнің магыналың топтары
Есептік сан есім
Сан есімдер мағыналық ерекшеліктеріне карай есептік, реттік, жинактык, топтау, болжалды, бөлшектік сан есімдер болып бөлінеді. Есептік сан есім заттың нактылы санын білдіріп, канша? неше?- деген сүракгарга жауап береді. Есептік сан есімнің арнайы грамматикалык көрсеткіштері жок , олар түбірден тұрады. Есептік сан есімдер күрылысы мен дэрежесіне қарай бірлік, ондық, жүздік, мындық сандар болып бөлінеді.
Есептік сан есім септік, көптік, тэуелдік жалғауларын кабылдаганда, заттың мэнге ие болып, зат есімнің қызметін аткарады.
Атау септікте түрып, тэуелденіп,тэуелденбей бастауыш бола алады.
Мен істедім дегенше, мың істеді десейші, мың істеді дегенше, ер істеді десейші.
- Ілік септік жалгауын қабылдап, матаса байланысып аныктауыш болады.
Бірдің кесірі мыңга, мыңның кесірі түменге.
- Атау септік, ілік септіктен баска септіктерде түрып, толықтауыш кызметін аткарады. Мыңды алган, бірде беріп Аңтабанды.
- Баяндауыш қызметін атқарады.
Олар жүз сексен, біз жүз жиырмамыз.
- Сан есім жатыс септігінде түрып баяндауыш болады.
Мүраттың жасы жиырма алтыда.
Осылармен бірге септік сан есімдері төмендегідей тұракты тіркестерде келеді:
- Бір саны: бір жасап қалу, бір киер. Бір кайнары ішінде, бір кыдыру, бір сабак жіп, бір
сырлы, бір шөкім, бір қайнатым.
- Екі саны: екі дүниеде, екі жеп биге жету, екі жүзді, екі иығынан дем алу, екі арада
шыбын өлу,екі көзі төрт болу, екі ұшты, екі еткізбеу, екі колға бір күрек.
- Үш саны: үш кайнаса сорпасы қосылмау, үш үйықтаса түсіне кірмеу.
- Төрт саны: төрт орыстың баласы, төрт аягы тең жорға, төрт түлік мал, төрт көзі түгел,
төрт тагандау.
- Бес саны: бесаспап адам, бес бересі алты аласы жок, бесенеден белгілі, бес саусақтай
білу.
- Алты саны: алты қырдын асты, алтыбақан.
- Жеті саны: жеті қабат жер асты, жеті ата, жетісін беру, жеті коян тапқандай.
- Отыз саны отыз күн ойын, кырык күн тойын қылу,отыз тістен шыккан сөз отыз рулы
елге тарар.
- Қырық саны қырықтың бірі қызыр, кыркын беру, кырық күн.
Есептік сан есім өзге сөз таптарынан жасалмайды. Тілдің тарихи даму процесінде есептік сан есімдер арқылы сөзжасамның эр түрлі тэсілдері аркылы жаңа сөздер жасалады. Реттік сан есімдер
Қазіргі қазак тіліндегі реттік сан есімдер белгілі заттар мен кұбылыстардың орын тэртібі реттік жүйесін бслгілеуүшін қолданылады.
Үрысңа кіргеннің екінші күні еді. Ералы сол полктің қарауында үшінші ротада солдат болып істепті.
Реттік сан есімдер дара жэне күрделі есептік сан есімдерге -ыншы, -інші.-ншы, -нші қосымшасы косылып айтылу аркылы жасалады. Сол себепті құрылысы жағынан дара жэне күрделі болып келе береді. Реттік сан есімдер заттар мен кұбылыстардын орын тэртібін аныктау үшін колданылатын сөздер болғанымен сөйлемде колдану реттеріне карай субстантивті мэнге ие болуына байланысты эр түрлі сөз түрлендіруші грамматикалық формулаларды кабылдайтын, яғни, көптік, реттік, септік, тэуелдік, жіктік жалғауларын кабылдайтын реттері бар.
Екіниіі бәйге оп-оңай, онан соң үшіншісі — күш сынасу (Сейфуппин). Мен біріншіні бітірдім, ол төртіншіде оңиды.
Сол сиякты, реттік сандар сөйлемде колданылу максаттарына қарай түбір тұлға немесе шығыс септік жалгауынын көнеруі аркылы кыстырма сөздер дәрежесінде қолданылады.
Бірінші, сіз ірі байлардың бірісіз (Мүсірепов).
Екіншіден, бергі жердің де жай — жапсары суреттелгенін көреміз (Ғабдуллин).
Үшіншіден, оны іздеп үстіне барудың ешбір ңажеті жоң.
Жинаңтың сан есімдер
Қазіргі казак тіліндегі жинактык сан есімдер белгілі бір заттар мен күбылыстардың сан мөлшерін жинактап көрсету үшін жэне жинактык абстракты сан ұғымдарын білдіру үшін колданылады.жинактык сан есім -ау,-еу жұрнақтары аркылы жасалады.
Аласыга алтау аз, бересіге бесеу көп.
Жинактык сан есімдер субстантивтенгенде септеледі, тәуелденеді, жіктеледі.
Колхозшыпар жиналып.бұл екеуін ңоршап алган. Екеуінің үйі ңалага көиікен.үшеуінікі далага көшкен.
Жинактык сан есімдерден лексика-семантикалык, морфологиялык, синтаксистік тэсілдер аркылы біраз жана сөздер жасалған.
Лексика-семантикалык тэсіл аркылы жаңа сөз тудыру негізінде біреу сөзімен байланысты. Біреу жинақтың саны контексте қолдануда көбіне кісі, адам сияқты магыналарды білдіру мақсатында есімдікке ауысқан.
Мал үшін тілін безеп, жанын жалдап, мал сүрап. біреуді алдап, біреуді арбап(Абай). Жинактыксан есімдерден -ла,-ле не -лап,-леп косымшасы аркылы жаңа сөздер жасалады.
Біз үшеулеп жазганбыз.Олар екеулеп оқыды.
Синтаксистік тэсіл аркылы жаңа сөздердің жинактык сандардың косарлануы аркылы жасалады.
Екеуден-екеу түнгі пароходтың түмсыгында ішіндегі сырларын ақтарысты(Жансүгіров) Топтық сан есімдер
Қазіргі казак тіліндегі топтық сан есімдер белгілі бір заттар мен кұбылыстардың өз ара теңбе-тең сандык мөлшерін білдіру үшін колданылады. Топтык сан есімдер дара не күрделі есептік сан есімдер мен болжалдык сандарға -дан,-ден,-тан,-тен,-нан,-нен косымшасын косып айту аркылы жасалады. Бұл косымша грамматикалык сөз түрлендіруші форма ретінде шығыс септігінің жалғауы боп танылғанымен, қазіргі қазақ тілінін нормасында ондай негізгі септік жалғау мағынасынан алшактап, топтық мэнді сан есімдер қатарына ягни морфология-синтаксистік тэсіл аркылы сөз жасаушы қосымша катарына ауыскан. Оннан.жүзден қосақтап, Аямай-ақ қырады. Көпір астындагы жүз жиырма жігітті қырық- қырықтан үшке бөлдім(Момышұлы).
Болжалдық сан есімдер
Объективті өмірде зат,кұбылыс атаулынын барлык уакытта саны, мөлшері анык болг бермейді.сөйлеушіге заттардын саны нақтылы болмағанда оның шама, мөлшерін болжалдаг кана айту тілде кең орын алады. Осыған байланысты тілде болжалдық сан есімдер калыптасқан. Негізінен болжалдык сан есімдер тілімізде өте жиі қолданылады, оның жасал) мүмкіндігі де мол.
Қазак тілінде сол сияқты басқа түркі тілдерінде болжалдык сан есім жасайтын өзіндік аффикс жок. Бірақ баска сөз таптарының косымшалары болжалдық сан есімде мүлде жок, жана мэн алғаны сөзсіз.
«Қазак тілі грамматикасында» болжалдық сан есімдердін морфологиялық жэне синтаксистік тэсіл аркылы жасалатыны көрсетілген(1967). Бүл енбекте морфологиялық тэсіл аркылы болжалдык сандардың үш түрлі жолмен жасалатындығы беріледі:
- -ер жұрнағы арқылы жасалады.
Олар бірер күи аялдады.
- -дай,-дей жұрнағы арқылы.
Іште қырьщ-елудей кітап, ішегі жоц бір домбыра жатты.
- -даған,-деген жұрнақ арқылы жасалады.
Ондаган мың цазақтар ата-мекендерін тастауга мэжбүр болды.
Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған болжалдық сан есімдер есептік сандардың өзара косарлануы аркылы пайда болады деп көрсетіледі.
Оцудыц біткеніне екі-үш күн болган еді. Аурухана бүл жерденцырыц-елу кшометр. Болжалдық мағына тілімізде сан есімдер мен астам, жуық, каралы, тарта, таяу, шакты, сөздерінін тіркесе колдануы арқылы да беріледі.
Батырдың цырыцца таяу келген жасы, Денесі биік жота, таудай басы(Сейфуллин). Бөлшектік сан есімдер
Қазақ тіліндегі бөлшектік сан есімдер белгілі бір заттар мен кұбылыстардың бөлшектік үлесін, бөлшегін білдіреді.
Шекарадан тек төрттің бірі ғана өтті.
Бөлшектік сан есімдер, негізінде таза математикалык ұғымдарға байланысты пайда болады да, тіркестегі сан есімдердің алғы компоненттеріне шығыс септік жалғаулары мен ілік септік жалғауларының үстемеленуі жэне соңғы компоненттеріне үшінші жак тэуелдік жалғауларының қосылып айтылуы арқылы да беріледі.
Онда жарты миллиондай халык тұрады. Ол айына ширек сом да таппайды.
Сан есімдердің синтаксистік цызметі
Сан есімдер сөйлем ішінде анықтауыштың кызметін атқарады. Себебі: сан есімдер сан мөлшерін, сан ретін, сан шамасын білдіру сияқты өздеріне тэн негізгі кызметті атқарғанда, үнемі анықтауыш болады да, аныктайтын сөзінің алдында тұрады. Сөйлемде сан есімдермен кабыса, жанаса байланысатын сөздер ылғи сан есімдерден кейін орналасады.Бұл зандылыкка тек жинақтық сандар бағынбайды. Сан есімдер субстантивтенген жағдайда сөйлемнің барлық мүшелерінің қызметін атқарады.
Шолпан ол кезде төрт балалы әйел еді. Екеуі жүгіріп үйге кірді. Үшеуін үйіне Мария апай цонацца шацырды. Қоймага үш машина астыц төгілді. Бес жерде бес — жиырма бес.
Автор публикации
