14 марта, 2018 17:49
Сөздердің сипатталу мақсатына қарай орфографиялық сөздік, орфоэпиялық сөздік, этимологиялық сөздік, синонимдес сөздердің сөздігі, омонимдес сездердің сөздігі, антонимдес сөздердің сөздігі болып бөлінеді. Олардын сипатталу максаты бір, яғни белгілі бір сөздердің жазылу, айтылу нормаларын, шығу төркіні мен мазмұн, форма межесіндегі тіл бірліктерін негіз етеді.
- Қазақ тілінің орфографиялық создігі
Емле немесе орфография бір тілдегі сөздердің дұрыс жазылу нормаларын карастырады. Адамдар өз ойын ауызша да, жазбаша да жеткізе алады. Орфоэпия дұрыс айту кагидаларын реттесе, орфография дұрыс жазу кагидаларын белгілейді. Емле ережелері жалпыга ортак, эрі тұракты болады.
1960 жылы баспа қызметкерлері мен мұғалімдерге арналган казак тілі емлесі мен тыныс белгілері ережелерін көрсеткен тұңғыш аныктағыш шыкты. Оның өңделген екінші басылымы 1974 жылы жарык көрді. «Қазак тілінің орфографиялык сөздігі» 1963 жылы, ал оның толықтырылған басылымы 1988 жылы басылып шықты.
Емле сөздігінің төртінші басылымы проф. Р.Сыздықтың редакторлығымен 2001 жылы жарык көрді. Бұл еңбекте алдымен, қазак тіліиің соңғы 10-15 жыл ішіндегі жаңалықтары ескерілді. Атап айтатын болсак; бұрын колданылып келген кірме сөздердің казак баламалары енді: әдістеме, әуежаіі, бағдарлама, бейнетаспа, ұшақ, күнпарақ, қазанама т.б.
Бірінші сыңары ак, кара, ала, сұр сияқты түс атауларымен келген аң-кұс өсімдік, жан-жануарлар атаулары бұрынгы сөздіктерде тіркес күйінде келсе, жаңа басылымда бұлар күрделі атау болғандықтан эрі бір ғана аңның, кұстың, өсімдіктің, жәндіктің атын білдіргендіктен біріккен сөз ретінде қосылып жазылды; ақжалбыз, ақбидай, ақсусар, ақтиін, қарабидай, қарақүр т.б.
Өсімдік, ауру атауларының дара тұлғалары да, біріккен сөз түрлері де аталмыш басылымда жаңадан косылды: әлпігүл, әйкен, безтамақ, аққандылық, желжалақ т.б.
Қазак тілінің дыбыстық заңдылығына сәйкестендіріліп өзгертілген бірсыпыра кірме сөздер енді: келе (кило), зауыт (завод), пойыз (поезд), т.б; Кейбір жасанды тұлғалар сөзтізбеден алынды: айтысқыштық, жыгылдырту, қораздандыру т.б. Осындай түзетулер мен өзгерістер негізінде жасалган соңгы орфографиялык сөздік жұртшылықтың ойынан шығып, коғамга кызмет етіп келеді.
- Қазақ тіліпіц орфоэпиялық сөздігі
Тіліміздегі сөздерді бәрі бірдей калай жазылса солай оқыла бермейді. Сауаттылық сөздерді тек дұрыс жазудан ғана байкалмайды, сонымен катар дұрыс айту нормасынан да көрінсе керек. Әсіресе сахна өнерінде, күнделікті радио мен теледидар хабарында, көпшілік алдында, яғни мінбеде сөйлеген сөздерде айтылу нормасы қатал сакталынуы тиіс. Бұл да тіл мәдениетінің көрінісі.
Көп ретте сөздің жазылу нормасы мен айтылу нормасы сәйкес келе бермейді. Мысалы:
жазылуда ақ отау айтылуда [ағотау]
жазылуда конакасы айтылуда [қонағасы] жазылуда дөңбек айтылуда [дөңбөк]
жазылуда көзсіз айтылуда [көссүз]
Сонымен катар орфоэпиялық норманың негізгі шартына ауызша сөздің интонациялык ерекшеліктерін, кідіріс, сөз ырғагы мен бунақтарын сақтап, оларды дұрыс айту да енеді. Себебі бұндай шарттылык бұзылу сөздің мағынасын толык түсінбеулікке әкеледі. Сөздің дыбыстык кұрылымын, эуездік (суперсегменттік) кұрьшымын сақтап айту — орфоэпиялық норманы сактау болып табылады. Мысалы:
Ат корада жүр [атқорада] жүр;
Сен сөйле [сенсөйле]
Сондай-ак сөз екпінін дұрыс койып айтудың да мәні ерекше:
Көрм[е] — к[ө]рме
Алм[а] — [а]лма
Қазак тіліндегі сөздердің айтылу нормаларын көрсететін практикалык кұрал ретінде Қ.Ниеталиеваның «Қазак тілінін орфоэпиялық сөздігі» 1977 жылы жарык көрді. Ал соңғы 2005 жылы баспадан шықкан орфоэпиялық сөздік эдеби тілдің орфоэпиялық нормалары, ауызша сөздің техникасы мен интонациясы жайында көптеген жаңалықтарын ала келді.
Қазақ тілінің орфоэпиялык анықтағышы да осы жылы шығып, онда мәтіндердің дыбысталу үлгілері мен орфоэпиясы киын сөздердің қысқаша сөздігі коса берілген. Сөздікте өсімдік пен жан-жануарлар атауларына катысты сөздерге өс (өсімдік), кейбір терминдерге ғылымның кай саласына жататындығын білдіретін бот. (ботаника), хим (химия), тінгв. (лингвистика) сиякты белгілер берілген. Ерін үндестігі мүмкін болған 3-4 буынға дейін көрсетілген. Мысалы, жазылуы — ңүлын, қүлыны, қүлынының; айтылуы — қүлүн, қүлүнү, қүлүнүнүң. Сөз ішінде, сөз тіркесінің жігінде сөйлеу мүшелерінің бір- біріне жанасуы немесе тоғысуы арқылы емес, керісінше олардың бір-біріне жуысуы аркылы айтылатын б,п,қ,к дауыссыздарының үстіне “ °„ белгісі койылған. Мысалы, жазылуы -Абай, айтылуы Аб ай, жазылуы — тексеру, айтылуы — тек серу.
Жалпы буын саны төрттен асатын бір мағыналык катынасты білдіретін сөздер эркайсысы өзіндік эуезбен айтылатынына карамастан, кідіріссіз, бір ырғақты топ кұрайтындықтан, орфографиясында бөлек көрсетіліп, олардың арасына доға койылған: жазылуы — кәсіпорын, айтылуы -кәсіб орұн, жазылуы — сәлем беру, айтылуы — сэлем берүу.
Сөз тіркесі жігіндегі катар келген екі дауыстының алдыңғысы, не соңғысы түсіріліп. Апостроф (’) қойылған. Мысалы: жазылуы — сарыагаіи, айтылуы — сар ’агаш. Жоғарыда көрсетілген белгілер жөнінде қыскаша мәлімет орфоэпиялық сөздіктің кіріспесінде қамтылып, түсіндіріледі.
Сөйтіп дұрыс жазу нормасы каншалыкты керек болса, дұрыс айту нормасы да соншалыкты кажет. Дұрыс сөйлемеу берілген, айтылған мәтін мазмұнын түсінуге белгілі дәрежеде қиындык тудыртады. Акпарат мазмұнын кабылау үшін ең алдымен сөздің дыбыстык «жамылышын» тыңдаушы санасындағы дыбыс коры «танып», өз дыбыс корымен үйлестіруі керек. Сонда ғана айтушы мен қабылаушы арасындағы коммуникация тез, жылдам эрі сапалы жүреді.
- Этимологиялық сөздік
Бұл — бір тілдегі сөздердің осы күнгі ұсталып жүрген тұлғасының калай пайда болғандығын, шыгу төркінін мысалдар аркылы талдап түсіндіретін сөздіктің түрі.
Бұған тілдегі бар сөздердің бәрі енбей, тек жасаулы, шығуы жағынан түсіндіруге киыншылык келтіретін сөздер ғана енеді.
«Қазак тілінің кыскаша этимологиялык сөздігі» 1966 жылы шыкты. Бұл сөздікте 333 сөздің этимологиясына түсініктеме берген. Сөздін тілдік төркінін (о баста қай тілде, кай мағынада қолданылғандығын) анықтау, сөздің ең бастапқы морфемдік кұрамы мен о бастағы семантикасын анықтау, казақ тілінің өзіне тэн туынды түбірлердің құрамдық элементтерін анықтау сияқты міндеттер сөздіктің өн бойынан көрінеді.
Сөздікке кос сөз кұрамында ғана кездесетін, жеке-дара қолданылмайтын сөздер, идеомалық, фразалық немесе жай тіркестер құрамындағы жеке мағынасы түсініксіз сөздер, мақал-мэтелдерде ғана кездесетін, әдеби тілімізде жеке-дара колданылмайтын, бастапқы тұлғалары өзгеріп кеткен біріккен сездер, өзге тілдерден еніп, казақ тілінің заңына байланысты фонетикалық өзгеріске ұшырауы бірнеше т.б. сөздер сөздіктің негізгі объектісіне енген.
Реестрге алынған сөзден кейін көркем эдебиетген немесе бай ауыз әдебиеті шығармаларынан мысалдар беріліп отырады. Реестрде әрбір сөзге байланысты талдаган галымдардың пікірлері берілген жэне олар мысалдар аркылы толықтырылган. Талдауда мақала авторынын өз пікіріыен баска, сол сөздің этимологиясы туралы өзге авторлардың бұрынғы-соңғы әдебиеттерде кездесетін пікірлері толык көрсетіліп отырған.
Сөздіктің кұрылымы мен құрылысын, жасалу принципін мынадай мысалдардан көруге болады:
Немере. Бүл өнер сенің өмірлік наның. Сенің емес, сенің ұлыңның, иемерең мен шөбере -шөпшегіңнің азыгы,- деді. (Ө.Қанахин). Немере — ұлдың баласы (ұлы, қызы); Бұл сөз казақ тіліне жэне де баска да түркі тілдеріне парсы тілінен ауысқан. Парсы тілінде (набире)- баланың баласы деген ұғымды білдіреді. Бұл сөз казак тілінен баска, өзбек тіліне набира, невара, ұйғыр тіліне нәвра, кыргыз, каракалпақ тілдеріне немира // немере түрінде ауыскан (Б.С.)
¥лыс: ¥лыстың ұлы күні. Ол күнде наурыз деген бір жазгытүрым мейрам болып, наурыздама қыламьіз деп, той- тамаша қылады екен. Сол күні — «ұлыстың ұлы» (Абай). ¥лыс — казірде тува, алтай тілдерінде «халык» магынасында жұмсалады; монғолша улс — мемлекет, ел, үкімет-, халык, адамдар. Династия. Мысалы, монғол улс — Монголия. Бұл тілде ұлыс «ірі ру, орда» ұғымында да колданылган.
Көне түркі ескерткіштерінде халық деген сөздің орнына ұлыс сөзі қолданылғанын байқаймыз. Орта Азия әдеби тілінде, бұл шыгармалар жөнінен жазылған сөздіктерді, «Бабур — Намада» бэрінде де ұлыс сөзі «халык» мағынасында қолданылады. Навоидың парсы тілінде жазылған өлеңдеріне байланысты халық сөзін (бұл араб сөзі) ол туралы сөздік жасаушылар үлыс деп аударады. Демек, бұл өте ерте кездерден бастап түркі -монгол тілдерінде «халық» мағынасында қолданылып келген көне сөз (І.К. жэне Ж.Б.)
- Синонимдер сөздігі
«Қазак тіліндегі синонимдер сөздігі» ғалым Ә.Болганбаевтың авторлығымен тұңғыш рет 1962 жылы шыккан болатын. Бұл создікте мәндес сөздер белгілі бір катарға топтастырылып, әрбір сөздің өзіне тән мэн- магыналары анықтала отырып эртүрлі эдебиеттерден мысалдар келтірілген.
Ал 1975 жылы «Қазақ тілінің синонимдер сөздігі» деген атпен бұрынғы шыккан сөздіктің толыгып кеңейген, өңделіп түзетілген жаңа варианты екінші рет басылып шықты. Алғашқы (1962 жылы) сөздікке төрт мыңнан астам соз берілді. 1400 синонимдік катар енсе, екінші басылымына 5000-нан астам синоним берілген.
«Синонимдер сөздігі» тағы да толыктырылып, Ә.Болғанбаев, С.Бизаков, Ш.Дэулетқұловтың авторлығымен 2001 жылы қайта шыкты. Ал бұл соңғы сөздікте 9000 -дай сөз камтылып, әрбір ұяға топтастырылған синонимдердің бэріне ортақ сипаттама түрінде аныктама, сондай-ак синонимдік катардың эр сыңарына мысалдар берілген. Бұның өзі қазақ эдеби тілі лексикасының байып, даму үстінде екендігін танытатыны сөзсіз. Аталмыш сөздікте ұядағы сөздің синонимдік катарының күнделікті баспасөз бен сөйлеу тілінде ең көп колданылатын сыңары алдымен беріліп, көпшілікке белгілі болып үлгіре қоймаған бірлі-жарым синонимдер ең соңынан берілген. Мысалы: Өлермендік, жанкештілік, жансебілдік. Өлер-тірілеріне қарамаушыльщ, жан аямаушылық, өжеттілік, батылдық осы сөзіне карағанда жансебілдік сөзі сирек колданылатындықтан соңынан беріліп тұр. Мысалы: Ешқашан, әсте, ешбір, ешқандай, өмірі, әстілі жерг. әрқашан, ешқандай, ылги да. Мылтық оқтаганда оның аузын сшқашан кісіге қаратып оқтама (Ш.Айманов). «Әділдік» деген жалгыз сөз қарт ананың ойынан әсте шықпайды (С.Омаров). Бауыржан сшбір кемшілікті кешірмейтін (С.Бақбергенов).
Сонымен катар сөздікте әр синонимдік катарға аныктама беріле отырып, түрлі жанрда жазылған шығармалардан мысалдар алынған.
Ал цитат табылмаған кейбір сөздерге ойдан мысал алынып, оған «ауызекі тіл» деген белгі қойылған. Мысалы: Сапыру, араластыру. Ойын картасының жұбын жазып, өзара алмастыру. Карташылардың картаны сапырмай-ақ үлестіре салатын әдеті болатьт (Ауызекі тіл). Ойын сайын картаны араластырып отырмаса, карта араласпайды. (Ауызекі тіл).
Сонымен сөздерді сауатты жазумен катар сауатты айта білу казіргі таңда өмір талабынан туындап отыр.
Әдеби тілдің калыптасқан кезінде, ғылым мен техниканың қанат жайып өскен уакытында сөздікке деген сұраныс арта түспек. Сөздіктер бір емес, әлденеше рет жасалып, колдан колға өтіп өңделеді, толығады. Сөйтіп эр халықтың күнделікті кәдесіне жаратылады.
Лексикографиялык жұмыстар — тіл мәдениетіндегі табыстарды, оның жүйелі калыптасқан нормаларын жұртшылыкка дер кезінде күнбе күн жеткізудің, білім берудің калыпты бір формасы…. Сөздіктер тілді жүйелендіріп, ауа жайылушылыктан таза болуына тікелей жэрдем етеді.
- Қазақ тіліпің омонимдер сөздігі
Қазак тілінің омонимдер сөздігі М.Белбаеваның авторлығымен 1988 жылы шыкты. Бұл сөздікте эрбір атау сөз алфавит ретімен түзілген. Омонимдік Катарға енген эр сөз рим цифрымен нөмірленіп, мағыналары түсіндіріліп берілген.
Сөздікке енген омонимдердің түрлері белгіленген, яғни олар эр түрлі жолдармен жасалатынына байлданысты түбір омонимдер жэне туынды омонимдер, сөздердің бірігуінен жасалған омонимдер, басқа тілден енген сөздер мен төл сөздердің дыбысталуы бірдей полисемиядан ажыраған омонимдер түгел камтылған. Сөздікте сонымен қатар бірнеше шартты белгілер пайдаланылған. Мысалы, әр сөз кай сөз табына тэн екендігін білдіретін грамматикалық белгі арқылы көрсетілді. Зат- зат есім, сын-сын есім, сан-сан есім т.б. Мысалы: Мәңгі 1-11
Мәңгі I үст. өмір-бақи, ылги, мәңгілік, үнемі. Даңқты генералымызды қазақ халқы мәцгі ұмытпайды (Ж.Тілеков).
Мәңгі II сын. Басы ауган жаққа қаңгып жүре беретін, нақұрыс, әңгі. Өз бетімен үйге келмей, басқа бір сиырга еріп жүре беретін мәцгі еді. ()
Сонымен катар сөздікте тілдің белгілі бір саласында колданылып, эбден калыптаскан стильдік мэні бар сөздерге стильдік белгі коса койылып отырған. Мысалы, кәсіб-кэсіби, кітаб-кітаби, Эш-діни, .игл^.-мифологиялык коне- көнерген т.б. сөздер.
Мысалы, Бадана 1-11
Бадана I зат. Көне. Батырлардың согыста киетіи қорғаиыс киімі, темір сауыт. Батыр киетіи корғаныс киімі, темір сауыт. Батыр Толтай балпылдап, Бадана киіп жарқылдап (Манас)
Бадана II зат. Бот. Жерге түйін тастап өсетін өсімдік, тіязиіық, жуашық. Саршүнақ эсіресе бадана өсімдігін, оның жапырақ сабақтарьін жэне бүтақтарын жейді. (Х.Қ.)
Әдеби тілден тыс колдану шегін көрсететін: қарап. — карапайым соз, тұрп,- тұрпайы сөз, сөйл. — сөйлеу тіліне тән сөз, диал -диалектілік сөз т.б. сиякты белгілер көрсетілген. Мысалы: БәлекІ-ІІ
Бәлек I ир. Зат. Сөйл. Пәлек. Асқабақтың бәлегі қау болып қалыпты гой («Диал. сөздік»)
Бәлек II. Ор. Зат. Постромканың үшын іліп қоятын, екі жагы кертілген жуантьіқ агаш: «валек».
Динамометрдің екі ыргагы бар, бүл ыргақтардың біреуі постромканың үіиі ілінетін бәлекке, екіншісі тартатын жүкке бекітіледі. (А.Сыз.)
Ғылымның белгілі бір саласында гана арнайы колданылатындыгын көрсететін белгілер де қыскартылып берілген: биол — биология, хи.и — химия, муз,- музыка, мед,- медицина, саяс.-саяси, спорт- спорттык т.б.
Мысалы: Баян І-ІІІ
Баян I ир. Зат. Түрақ, түрлау, тиянақ. Дүниеде ешнәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің. (Абай)
Баян II зат. Бастан кешкен тарихи оқига, өмірден көрген істер. Агарып мүрт пен сақал, шаш Бастамай-ақ бүл жырды Баягы еткен баяннан (С.М.)
Баян III зат. муз. Қатар-қатар тілдері бар үлкен гармон, музыкалық аспап. Бір үшеу көшені басына көтеріп келеді. Ортада балташы Пахрейдің баласы баян тартып, тракторист Төкен қосылады.(Ү. Мұст.)
Сонымен, қазак тілінің омонимдер сөздігі — үлкен тәжірибенің жетістігі, мағынасы ешбір күмэн тудырмайтын басы ашық сөздер негізінде жасалган сөздік болып табылады.
- Қазақ шілінің аптонимдер сөздігі
Қазак тілінің антонимдер сөздігі тұңғыш рет Ж.Мусиннің авторлығымен 1984 жылы шықты. Антонимдік жұптар алфавит тэртібімен берілген жэне сөз магыналарының карама-карсылық мэнін ашатындай мысалдар камтылған. Антонимдердің мағынасын ашатын түсініктемелер берілмеген. Себебі создердің антонимдік мэні әр түрлі түсіндірме сөздіктерде ашылатыны мэлім.
Негізгі жэне туынды зат есім, сын есім, үстеу антонимдер түбір күйінде, етістік антонимдер тұйық етістік немесе есімше күйінде берілген. Осы жылы шыққан сөздікте көбінесе лексикалық антонимдер көбірек орын алып, стильдік антонимдердің кейбір түрлері ғана камтылған.
2000 жылы А.Жұмабекованың авторлығымен шыккан антонимдер сөздігі теориялык материалдармен толыктырылып, антоним сөздерді жүйелеудің ұстанымдары мен тілдегі және сөйленістегі функциялары ғылыми жаңа көзкарастар ғегізінде ұсынылған.
Сөздік негізгі бөлім мен сөздікке енген антонимиялык жұптардың корсеткішінен тұрады. Атаудан кейін көркем, публицистикалык эдебиет, халык ауыз әдебиеті туындыларынан алынған мысалдар берілген. Сөздіктегі дэйексоздер екі карама-карсы қойылған сөздерді қамтиды жэне олардың магыналарын ашуга көмектеседі. Сонымен қатар соңғы шыккан сөздіктің бір ерекшелігі- көп мағыналы сөздердің мағыналарын ажырату үшін 10 томдык казақ тілінің түсіндірме сөздікке сэйкес олар санмен белгіленген. Мысалы:
Жұмсам — жұдырығымда,
А іисам — алаканымда (мақал)
- Аузын ашып, көзін жұмды.
- Жұмған аузын ашпады
Сонымен сонғы шыккан антонимдер сөздігі антонимия кұбылысына жаңаша көзкарас тұрғысынан келді. Мұнда антонимдік бірлік тұлғалардың жүйелілік сипаттамасы беріле отырып, полисемия, синонимия жоне сөзжасам сияқты жүйелі категориялармен байланысы коса көрсетіліп отырады.
Автор публикации
