6 мая, 2018 16:38
Мақсаты: қазақ тілінің функііионалдық-стильдік қызметіне байланысты түрлерінде сөздердің қолданылу ерекшеліктерін меңгерту.
I Стильаралык бейтарап лексика.
- Сөйлеу тілінің лексикасы.
- Кітаби лексика.
4.Экспрессивті-эмоциялык лексика.
- Көнерген сөздер жзне оның түрлері.
Қазак тіліндегі сөздер стильдік кызметі жагынан эр түрлі болып келеді. Адам кашанда өчінің айтайын деген ойына, максатына, лайык сөздерді тандап колданады. Сөздердін кызметіне карай жіктелуі функционалдык-стильдік түрлерімен сэйкес келеді. Олардың негізінде жалпыхіілыктык лексика жатады да сол лексиканы калай, кандай максатта колданылуымен ерекшеленеді. Жалпыхалыктык лексика өз ішінде сөйлеу тілінің лексикасы, стильаралык бейтарап лексика, жазба тіл лексикасы деген үлкен үш топка бөлінеді.
Сөйлеу тілінің лексикасына сөйлеу стиліне тэн сөздерден түрады. Ондай сөздерге тэн белгілер: I) күнделікті карым-катынас кезінде еркін колданылады, 2) дайындыксыз колданылады, 3) такырыбы жағынан шектелмеген сөздер жатады.
Сөйлеу тілінін лексикасы лексика-семантикалык, экспрессивтік стилистикалык сипаты жагынан түрмыстык-карапайым лексика, варваризмдер, ауызша эдеби -сөйлеу лексика деген топтарга бөлінеді.
Түрмыстык-карапайым лекспкасына күнделікті өмірде, түрмыстык карым-катынаста колданылатын жалпыхалыкка белгілі, сөйлеу тілінің аясындагы сөздер жатады. Бұл создердін кұрамына стилистикалык бояулы сөздер, дөрекі, түрпайы сөздер, каргыс-алгыс мэнді создер жатады. Мысалы, кортык, сумүрын, тажал; мыскыл-мазак сөздер: еркетотай, быксык, ракатизм; түрпайы, дөрекі сөздер: карабет, көкайыл, кызыл танау болды; каргыс мэпді создер: адыра калгыр, күдай атсын, садагаң кетсін; алгыс-каргыс сөздер: жасың үзакболсын, алла жар болсын т.т.
Варваризмдер тілге етене болып сіңбеген, атау кажетгілігі жок бөтен тілдін сөздері Олар сөйлеуде түрлі максатта колданылады. Кейде белгілі бір халыктын өмірін шынайы корсету үшін колданылады: ағылшындар туралы сөйлегенде лорд, леди, мистер т.б. сөздерді колдану орынды. Тындаушыга ерекше эсер етіп, күлдіру максатында жүмсалады:
Қалкатай, кари глаз екі көзің,
Никогда не забуду айткан сөзің (Акан сері).
Өзге тілдіц сөзіне балама болмаган жагдайда варваризмдер колданылады: губернатор, внзит, закон т.б. сөздер Абай шығармаларында кездеседі.
Өзге тілдің элементтері кейде когамдагы жағымсыз жагдайларды келемеждеу үшін де колданылады.
Варварнзмдер кобіие ана тілін нашар білетін, мэдениеті томен адамдардың сойлеу тілінде молынан колданылады.
Сөйлеу тілінің лексикасы тек түрмыстык-карапайым, дөрекі, түрпайы сөздерден, болмаса соларга жакын варваризмдерден түрмайды. Адамдардың күнделікті карым- каіынасы карапайым-түрмыстык денгейде гана бола бермейді, өмірдің эр түрлі жагын камтиды. Мэденпеті жогары, білімді, парасатты адамдар ау сөздер жатады. ызекі сөйлегенде эдеби тілдің нормалык белгілерін сакгап, түрпайы, дөректі, балапыт создерді араластырмай, оз ойын мэдениетгі түрде жеткізіп отыруга дагдыланады.
Ауызша элеби еөйлеу адамдардын эр түрлі такырыпта озара сүкбаттасуынан баска дэріс окыган кезде, сүкбат бергенде, теледидардан сөйлегенде колданылады. Бірак ауызша
ддебм сойлеу лексикасының қолданылу регі опың кітаби (жазба) гүрімен тінті де бірдей деуі е болмайды.
Онда ауызша тілге тэн дене, бет-пішін кимылы, екпін, кідіріс спякты амалдардын колданылуымен ерекшеленеді. Ауызша эдсби сойлеу дерексіз лекснка мен терміш еоздер аз колданылады. Сойлеуші өз ойын карапайым түсіндіруге тырысады. Тілдін үнемдеу зандылыгы да кенінсн колданылады.
Кітаби лексика термині казіргі казак тілінде екі түрлі магынада колданылады. Өткен гасырдың елуінші жылдары «кітаби лексика» деген үгым тек бүрынгы дәуірлсрдсі і жазба эдеби тілде (кітаби тілде) колданылган сөздер мэніпде түсіндіріліп келеді. Кігабн лексика дегеніміз- эдебн лексика. Әдеби лексиканың даму, калыптасу тенденциясына карай ішгей жіктеліп отырады. Қазак тіліндегі кітаби лексика тарихи жэне казіргі түргыдан екі салага болінеді. 1) ескі дэуірдегі кітаби лексика, 2) казіргі кітаби лексика.
Кітаби лексика деп белгілі дэрежсде эдебп нормага түскен, стилистпкалык колданысы жагынан саралган (шектелген) жазба тілге гэн сөздерді айтамыз.
Бүрынгы дэуірлердегі жазба мүралардың тілі, соларга тэн жазу дәстүрі ескі кітабп гіл деп. ал сол нүскаларда колданылган түркі тілдерінде ортак сөздер ескі дэуірдегі кітабн лексика деп аталады. Қазактілі түркі тілдерінін бірі болгандыкган, откен дәуірлерден калган түркі тілдері ескерткіштерінің казак тіліне тікелей катысы бар.
Ескі кітаби тіл дэстүрі казак әдеби тілінің барлык кезендеріне де эсерін тнгізген. Оны казактың ауыз эдебиет үлгілерінен де, XV- XVII, XV’111-X1X гасырлардагы эдеби тілден де, жаңа жазба эдеби тілдің негізінен салган Абай, Ыбырай шыгармаларынан да, тіпті XX г. басындагы казак әдеби тілінен де байкауга болады. XX г. басында кітаби тіл дэстүрінде жазуды үстанган Ш. Жэңгірүлы, М. Қалтайүлы сиякты акындар болганы белгілі
Түркі халыктарының жазба ескергкіштерінде кездесетін кітабн лексика мынадай формада үшырасады. Мысалы: каган (хан), беглер (бектер), йок (жок), оглы (үлы), үчүн (үшін), тецрі (тэңрі), будун (халык), йол (жол), йүз (жуз), т.б.
Қазіргі кітаби лексикага (эдеби лексика) сөйлеу тілінің түрмыстык-карапайым лексиканан, диалектизмдерден баска, эдебн нормалык белгілердің катан сакталуын талап ететін публицистикалық, ғылыми жэне ресми күжаттар стильдерінде. көркем эдебпет тілінде колданылатын сөздер жатады. Әрбір стильге тэн создер олардың бэріне ортак белгілермен сипатталады
Ресми іс кагаздарында кейде бір заттың я ұгымның атауы колданылу орнына карай эр түрлі аталады. Мысалы, адам деген сөз ресми кұжагтарда- азамат, жолдас, телефон станиясында-абонент, ательде-заказ беруші, шаштаразда- клиент, ауруханада- наукас, санаторийде- демалушы, тыныгушы, көлікте-жолаушы т.б. болып айтылады.
Публицистикалык стильдегі сөздер өздеріпің эсерлігімен, тартымдылыгымен.баяндау кисындылыгымен, ойга кондымдылығымен, акпараттык мэліметтердің дәйектілігімен сипатталады. Мысалы, аткараушы өкімет, коррупцияны тұншыктыру, кылмыспен кажырлы күрес жүргізу, экономикада калыпты реформа жасау, ресми тіл мэртебесі т.б. сөздер колданыска енді.
Ғылыми стильде көбінесе дерексіз лексика, терминдер молынан колданылады. Мысалы. зат есім-заттың атын білдіретін сөздер. Бұл аныктамада ойды корытындылап жинактап беру касиетімен ерекшеленеді.
Стильаралык бейтарап лексика. Стильаралык лекснкага функционалдык стильдердін ешкайсысына да жаткызуга болмайтын сөздер жатады. Мысалы, накты заггар мен күбылыстарды білдіретін: еңбек, күнкоріс. кемшілік, көпшілік, ауа райы, банк, базар. келісім, саүда- сатык, көше, кітап, жаратылыс, трамвай, машина т.б. белгі сапа, касиетті білдіретін: байыпты, икемді, пайдалы, зиянды, сулы, таулы, малды, дауысыз, білімді, когамдык, азаматтык т б. кимыл- эрекетті^білдіретін: көтеру, аудару, күфесі, куану, репжу, жаркырау, күркіреу, илану т.б.
Бүл айтылгандардан стильаралык лексиканың жалпылық, ал функционалдык стильдердің шекгеулі сипаты бар екенін көреміз. Стильаралык сөздер накты бір стиль дәрежесінде емес, стильдердің бэріне катысты болгандыктан, бейтарап лекснка деп те аталады. Стильаралык бейтарап лексика өзінін осындай касиеттерін байланысты фупкционалдык стильдерден ерекшеленіп отырады.
Стильаралык сөздер сөйлеу тілінде болсын, жазба тілде болсын колданылатын лексиканың негізін калайды. Оларсыз ауызша, болмаса жазбаша карым-катынас жасау мүмкін емес. Функционалдык стильдердің кай-қайсысы болсын тек өздеріне тэн, колдаиылуы шектеулі сөздерден түрмайды, керісінше, олардың сөздігі стильаралық лексикага негізделеді.
Стильаралык лексиканыц баска функционалдык стильдердін лексиканын негізгі айырмашылығы зат, күбылыс, сапа, касиег, іс-әрекет, атауларын карапайым, накты калпында білдіретіндігінде. Негізінен алганда, зат, күбылыстарды, олардың касиеттерін бейнелеп, мэиерлеп колдану стильаралык стильге тэн емес. Мысалы: дэулет «байлык, казына, дүние- мүлік» сиякты негізгі заттык магынасынан баска «бақ, ырыс» деген косалқы магынага да ие болады да барлык стильдерде колданылады.
Сөздер зат, күбылысты, олардың белгі-касиетін, болмаса іс-эрекетін гана атап білдіріп коймайды, сонымсн бірге адамның сезіміне эсер ететіндей стильдік мэнге ие болады. Адамнын сезіміне эсер ететін сөздер тобы экспрессивтік-эмоционалды лексика деп аталады. Создін экспресивтік сипаты онын бейнелі, мэнерлі айтылуынан, ал эмоционалдыгы оган коса адамның бір затка, кұбылыска өзіндік көзкарасын, көңіл күйін, сезімін білдіруінен көрінеді. Создің бейнелі, мэнерлі айтылуы мен сезімге эсер ету касиеті бір-бірімен тыгыз байланысты. Эмоция бар жерде экспрессивтік болады. Ол эмоционалдык бояуы бар сөздер арқылы білдіріледі.Әсіресе сүйіспеншілік, масаттанушылык, мақтанушылық, есіркеушілік, еркелік, тацыркаушылык, жагымпаздык, кошаметшілік, өшпенділік, үрейлену, сес көрсету сиякты адамныц жагымды- жагымсыз касиеттерін білдіруде жиі кездеседі. Экспрессивтік- эмоционалды сөздер барлык стильде колданыла бермейді, олар негізінен сөйлеу тілі мен көркем эдебиетке тэн Эмоционалды лексика эр түрлі жолмен тұрып эмоционалдык бояуга маркүм, гажап, мыстан, сайкал, жексұрын, сұмпайы, жайсаң, даркан.т.б. Мысалдар: — Уа, кемпір, шүйінші-шүйінші! Сатан келді, Сатан!- деп козы тарткыш Үйрекбай айгайлайды (I. Жаисүгіров).
Ксйбір создер белгілі бір текст ішінде эмоционалдык бояуга ие болады. Мысалы: Карагым, неткен сүлу ең!? Деп таныркап, таңданды. Неткен мойын, неткен коз! Осыдан аргык дейсіз бе, Ергегі кылып айтқан сөзі(Абай).
Эмоішялык магына морфологиялык жолмен де жасалады: кұлыншак, ботақан, агатай
т.б.
Эмоционалды лексика фонетикалык жолмен де жасалады: Н-е-е-е? Осы сөзді сен айтып отырсың ба? Бүл эдіс интонациямен астасып жатады.
Экспрессивті-эмоционалды сөздердің кайнар көзі еліктеуіш сөздерде жатыр. Мысалы, «басасың аягыңды ыргац-ыргац, сылдырлап шашбауыц мен алтын сыргаң» дегендегі бір гана «ырган-ыргаң» сөзінде каншама бейнелі көрініс бар. Бүл сияқты еліктеуіш сөздер казақ тіліиде оте мол.
Сөздік күрамдагы создер колданылу жиілігіне карай актив жэне пассив лексика болып болінеді. Күнделікті түрмыста жиі колданылатын, жалпыга түсінікті сөздер актив лексика деп аталады. Актив сөздерге жалпыхалыктык лексикамен катар терминдер, кэсібисөздер, кігаби создер, бейнелі сөздер жатады да белгілі бір салада кызметететін адамдар үшін актив болатын создер де жатады.
Қогамда сирек немесе мүлде ұолданылмайтын сөздерді пассив лексика деп атаймыз. МүндаГі создерге көнерген сөздер мен неологизмдер жатады.
Коперген создер конеру сипатына карай архаизмдер мен тарихи сөздер болып екіге болінеді.
Архаизмдер халыктың күнкөріс тіршілігіне, салт-сана түрмысына, эдет-гүрпына, дүниетаііымына карай эр дэуірде өзгерін отырады. Көнерген сөздердің конеру үдерісі штүр болады: а) эбден үмытылып, колданыстан шыккан сөздер. Мысалы, Бірдің кесірі мыңга, мыцнын кссері түменге (макал). Түмен-он мың кол; моцгол тілінен енген әскери лекспка; э) гүбір калыпында колданылмайтын, туынды сөздердің құрамында сақталган сөздер: бүлдіршіндсй, алпамсадай, каршадай. зәрсдей т.б., б) жске сөздер рсінідс ко ідапыстан ніыгып калган, макал-мэтелдер мен түракты тіркестердің күрамыпда іапа колдапылатын коперген создер: түлен түрту; Таныган жерде сой сыйлы, танымагам жерде тон сыйлы. Осындагы түлен, сой сөздері көнерген создер.
Тарихи сөздер дегеніміз-оз дэуірімеп бірге жойылған создер Мысалы, торе. хаи. шонжар т.б.
Конерген сөздер кейде жага магынага ие болып, создік күрамиан оз орнын алады.
Автор публикации
