19 марта, 2018 19:29
Әр тілдің өзіне гана тэн дыбысталу заңдылыктары — сол тілді дербес тіл етіп тұратын белгілердің бірі — десек, сол тіл өзге тілдерден сөз кабылдамай тұра алмайды. Ондай сөздер халыктың «кара казанында» (айту машығы, артикуляциясы деген мағынада) кайта корытылып, азды-көпті дыбыстын өзгерістерге ұшырап, кірмеліктен жұрдай болады. Дыбыстың яғни фонетикалык өзгерістер эр түрлі болуы мүмкін. Кірме сөздің кұрамындағы кей жат дыбыстар төл дыбыстармен алмастырылып, кейбір дыбыста, ара-тұра буындар аласталып, керісінше, енді бір дыбыстар мен буындар жаналып айтылуы заңды. Сөйтіп, сөз сапалық та, сандык та өзгерістерге ұшырайды. Мұндай өзгерістер төл сөздерде де болып жатады.
Фонетикалык кұбылыстар — сөздің құрамында болатын эр алуан дыбыстық өзгерістер. Тіл білімінде мұндай өзгерістердің эркайсысының атауы бар. Олар: протеза, эпентеза, редукция, абсарбция, синкопа, гаплология, эпитеза, метатеза, апонопа, элизия т.б. Енді осылардың әркайсысына жеке-жеке токгалып өтейік.
Протеза (грек ргоіһезіз — алдында тұру) сөздің алдынан басы артык дыбыстың қосылуы. Бұл кірме сөздің айтылуын жеңілдету үшін қажет. Мұндай дыбыс дауысты да, дауыссыз да болуы мүмкін. Қазак тілінде протеза болатын негізінен кысаң дауыстылар. Олар л, р дыбыстарынан басталатын кірме сөздің алдына жамалады. Олай болатыны казақ тілінде лак, лап, лау, лық, лып, лаң, лүп сияқты он шақты еліктеуіш болмаса, байырғы атаушы сөздер бұл дыбыстардан басталмайды.
Ы: лаж, лай, лас, лашын, лау («ылау деп, үй деп дікілдеп» Абай) рас, ракмет, разы, рай, рахат, ранг, распадия, рация.
I: леген, легер, леп, рәсім, рәуіш, рет, реніш, ребус, революция, регрес, ремс, редукция, республика, Ресей.
¥: рұксат, рух, ру, Лұкпан.
Ү: Рүстем, үрол (роль).
Қазақ тілінде протезаның күші елеулі өз алдына буын болып тұратындыктан жазуда да жағаласып жүреді.
Орыс (русс), ораза (раза), орамал (румал) сөздерінің басындағы о да протезаның нәтижесі.
Рас, қазіргі көзі қарақты көкірегі ояу білімді қауымның айтуынша р эсіресе л дыбысынан басталатын орыс сөздерінде протезаның күші әлсіреп барады. Екі-үш дауыссыздан басталатын орыс сөздері протезамен айтыладьг (ы) станция, (ы( спектр, (ы) станок, (ы) статус, (і) спектр, (і) штрек, (і) стенд, (і) стиль. Мұның жазудағы көрінісі — үстел (стол).
Араб парсы тілдерінде де қос дауыссыдан сөз басталмайды. Парсы сөзі, бізде қосымша, — стан жазудың жұмысы. Дыбысталуы: ыстан (қазаг-ыстан-бағыстан) -істан (тәжіг-істан), үстан (Түрк-үс-тан, гүл-стан), ұстан (башқүр-үстан).
Эпентеза (гректің ерепіһезіз — қыстырылу) сөз ішінде дауыссыздардың арасына дауыстының қыстырылуы.
Қазак сөздерінің буын кұрамында біртектес екі фонема дауысты мен дауысты немесе дауыссыз бен дауыссыз тіркесі қатар қолданылмайды. Ал орыс тілі аркылы келген халыкаралық және арабтан енген сөздердің көпшілігі осындай фонемалардың тіркесінен кұрылған.
Ауызекі сөйлеу тілінің әдетінде осындай сөздер ішіндегі дыбыс тіркесінің арасында артык дыбысты косып айту кездеседі.
Мысалы: класс — кылас, аброй — абырой, наурыз — науырыз, поэма — пойэма, теория — тейория, театр — тейатр, Днепр — Дінепр тағы басқа. Осындай біртекес фонемалардың арасында артық дыбысты сыналап қосып айту эпентезалық кұбылыс болып табылады.
Редукция (лат. гебисііоп — қайырылу, кері кайтару) — айкын естілмей көмескіленуі немесе созыңкылығының қысқаруы нэтижесінде дыбыстың артикуляциялық жэне акустикалык сипатының өзгеруі. Негізінен дауыстылар Р. Ұшырайды, бірақ буындар мен сөздердің де Р. түсуі кездеседі.
Метатеза (грек. шеіаіһеяіз — ауыстырып қою, перемутация, транспозиция) — дыбыстардың (комбинаторлы) өзгерісі, бір сөз немесе буын ішінде буындардың немесе дыбыстардың өзара орын ауыстыруы.
Аферсзис — қатар тұрган сөздердің арасындагы көрші тұрған дыбыстардың өзара ықпал етуі. А. кұбылысында алдыңгы сөздің соңгы дыбысының әсерінен кейінгі тұрған сөздің бастапқы дыбысы жоғалады (түсіріліп айтылады). А. элизияға карама-карсы кұбылыс.
Гаплология (гаплолалия, буындык диссимиляция) — (грек. Наріооз — жалғыз + 1о§іа — сөз, ілім) ағыл. һар1о1о§у, фр. Нар1о1о§іе, нем. Нар1о1о§іе, Зі1ЬепзсһісһІип§, Зі1ЬепсіІ58Іті1аІіоп дыбыстардың Комбинаторлык өзгерісі, ол диссимиляция эсеінен өзара бірдей (немесе ұксас) көрші буындардың бірінің түсіп калуы. Мыс., ор. т. минерологиядан минерология, шивовороттан шиворот; каз. т. жайтаңдандаудан жайтаңдау, қайсысынан кайсы.
Днэреза — сөйлеу кезіндегі дыбыстардың бір-біріне әсері, ассимиляция негізінде пайда болады. Д.-ның нәтижесінде дыбыстар түсіріліп айтылады. Мыс.: калмады — камады.
Элизия (лат. еіізіоп — жаншу, итеріп шыгару) — 1. Келесі сөздің басында тұрған дауысты дыбыспен қатар келуіне байланысты бастапкы сөздің соңында тұрған дауысты дыбыстың түсіпқалуы, айтылмауы. Аферезиске карама-карсы процесс. 2. Дауысты дыбыстардың косылып кетуі — қатар келген екі дауысты дыбыстың бір монофтонгке немесе дифтонгке бірігу түрлері. 3. Эллипсиспен барабар..
Эллипснс (грек. еіііряіз — түсіп қалу, түсірілу) — тілдік единицаның түсіп қалуы, синтаксистік конструкцияның кұрылымдылық жагынан толымсыздығы.
Эпентезе (грек. ерепіһезіз — үстеме) — дыбыстардың комбинаторлык өзгеруінің бір түрі — түбір сөздің езіне тэн емес, қосымша бір дыбыстың пайда болуы. Э. Кірме сөздерді қабылдаганда ана тілдің ерекшелігіне жатпайтын дыбыс тіркестеріне байланысты пайда болады. Э. Көбінесе нормаға түспеген
Автор публикации
