14 марта, 2018 18:36
Шернияз Жарылгасұлының (1807-1867) толгау — термелеріндегі омірдің каіішылыктары.
1 Щернияз Жарылгасұлының термелеріндегі өмірдің кайшылыктары.
2 Шернияз шыгармаларындағы Исатай-Махамбет көтерілісіне байланысты туган өлендерінің мәні.
/ Шернияз Жарылгасулынын термелеріндегі өмірдін киііиіылыкпшпы. Шәйіп Нұржігітұлының колжазбасында Шернияздың бұрын жұртка мәлім емес екі термесі жэне бірнеше кыска өлеңдері бар. Термесінің бірі “Өмір туралы” деп, екіншісі тек “Терме” деп аталады. Бұл термелер Шернияздың тек жай гана акын емес, өмірді кеңінен шолып, оган өзінше бага бермек болган, өзінше корытынды пікір айтуға ұмтылган акын екендігін көрсетеді:
Аттан аттың несі кем, өзін торпан көк болса?
Ерден ердің несі кем,
Айтқан сөзі берік болса?
Хандардан ханның несі кем,
Халыққа эділ, ерік болса.
деген сызылды риторикалык сұраумен термелеп келеді де, өзінің бакылауынша кейбір жерлерінде корытынды ретінде пікір де айтады.
Агі, жігіттер, жігіттер,
Жердің жүзін қарасаң,
Мүнша неге кең болган.
Жетімүиіе денеміз Бір-біріне тең болган.
Төрт аяқты айуандар,
Неге адамнан кем болган? 4//136-137//
Өмірдің әрдайым өзгеріп отырғандығын аңғару ауыз әдебиетінде де Бұхар тагы баска акындардың шығармаларында да кездеседі. Бұл мәселені біз Шерниязбен байланысты тек факт ретінде ғана айтып отырмыз.
Акын: Болжапты күн болган соң,
Бүл дүниеден кім қалган?
Батыр өткен шабынган,
Жүйрік өткен шабылган.
Сүлу әткен жагынган Кербез өткен қагынган,
Не жайсаңдар өтпеген,
Озаган ж]Тірік табынган? — дейді.
Бірақ табиғат және өмір кұбылыстарында әр түрлі өзгерістер болып жаткандыктан акын тұрпайы түрде болганмен дұрыс түсінсе де, әлеумет өмірінің кейбір негізгі мәселелерін мүлде теріс түсінеді: Мысалы:
Бэрімізге айтпақ,
Қайырлы болса бай ортақ.
Жақсы болса би оршақ,-
деген сөздерді алсақ, “Қайырлы бай”, “Жаксы би”, “Жаксы хан” болады-мыс
дейтін нагыз ұсак байшылдык көзкарастары дәріптейтіндігін көреміз. “Жаксы
хан”, “Жаксы патша” болады, елді солар бастаса, тұрмыс түзелер еді, руханц көтерілісінің негізгі бір әлсіздігі, негізгі бір кайшылыгы осында. Демек, бұл әлсіздік пен кайшылык шаруалар көтерілісінің әрі катысушысы, әрі жыршысының бірі болган Шернияз өлеңдерінде кездеспеуі мүмкін емес.Акын халыкты жаксылыкка, адамгершілікке үндеп отырады. Ол эр уакытта әділетті өмірді аңсаумен болады. Ел-жұрттың бірлігін, тату әділетті өмірді аңсаумен болады. жайлы түрмыс кұруын, хан билердің кадірлігін, олардың акылмен іс кылып, халык камын ойлаумен, ел дәулетін молайтуга күні салуын аңсайды. Жүрт теңгеріп түруга Әділ төре хан керек.
Ханның көркін сүрасаң,
Қора орман ел керек.
Жүрт жабылып іиіетін Айдын иіалқар көл керек.
Акын халык көптің күніне, халык ісіне сенеді. Жалғыз адам көздеген максатына, мүратына жете алмайды, ел арманы үшін кам жасап, эуір өніп орнату үшін көгішілік ісі нәтнжесіне беруге тиіс, деп ойлайды.
- Шершигі шыгармаларыіиһігы Исіпшш-Махамбет котері.іісіне
оіпианыстм піүган о.ісіідеріпіц мяііі.
Исатай мен Махамбет өлеңдеріне байланысты туған мэнділігі оның өнерге деген ұштарлык, дарындығын оятады. Шернияздың Исатай мен тілдесуі көтеріліс кезін, айкастың ең кызган шагын, батырдың өлімін баяндайтын жырлар болса, Шернияз сөзі деп айтылған жәмет жырау берген. т.б. материалдар акын шығармашылығын толтыра түсерлік кұнды деректер. 1. //506//.
Шернияз хандардың көтерілістен кейін халык басына түсірген кайғылы кезеңін акын’“азған заман” деп бағалайды. Акын қандай ауыр жағдайға кезіксе де Исатайдан айнымайды. Оны хан алдында түрып-ак дэріптейді. Исатайды ол әрі батыр, әрі эділ казы, эрі ел камкоры, кайырымды, адал жан етіп көрсетеді. Шернияз Исатай бейнесін үнемі Баймағанбетке карама-қарсы коя сүреттейді. Акын бейнелеуінде Исатай -халык елден шыккан асыл тас, нағыз сарбаз, ел ермесі, ер жігіт, өзіндей достарына алатындай кұнды адам, жан ракатын беретін жаркын жан, елдің алмас алтын сапты колбасшы, арка сүйер тынысы… Акын Исатайды ең алдымен, халкына кызмет еткен ардагер азамат болған үшін дәріптейді, ел мүддесі үшін керек адам деп аңсайды.
“Сагынам аузыма алсам Исатайды,
Ер тумас ел багына ондай жайлы.
Қарадан халық сүйіп “ханым ” деген,
Жігіт ед төрт түрманы түгел сайлы. ”
Исатайдың мінезін де акын сүйсіне суреттейді: “Мінезі толкушы еді туған айдай” деп батыр мінезіндегі ерекшелікті бір жүйеде де, оның адамгершілігі жогары, кең пейілді адам болғанын атап көрсетеді. Осындай асыл касиеттермен
‘Л кұрметіие бөлінген Исатайдың өліміне себепкер болған Баймаганбегті акын саттьі кайгырады.
“Кеиіегі Исатайдай бауырласты,
Өлтірдің Кіиіі жүзде асыл тасты.
Өлтіріп бірге туган бауырласты Хан неден сенімүндай қара басты?…
Өлтірген Исатайды оңар ма екен,
Дәурені я болгандай болар ма екен?
¥иіып кетті қолымнан дәулет қүсым,
Енді айнапып түгырыма қонарма екен?”
Шернияз Баймаганбетке деген халык лағнетін осылай жеткізеді. I//508-509//. Акын ел бар жерде ер тұмак, ер бар жерде ізгі де абзал іс болмау, халык камы үнемі күрескен ерді ел еш ұмытпас емес дей келіп, Исатайда елді паиа аскар тауга теңейді, оны күндеп кудалаган ел жауын сол аскар таудың бауырынан ін казган тышкан әрекетіне үксатады, оның опасыздык ісін ашу -ызамен сөгеді.
Шернияз Исатайдың халыкка үшін жан пида еткенін мактанышпен жырлайды. Акынның өз өлеңінде “Жаман” деп кімді айтканы да түсінікті. Баймағанбетке өзінің бұл пікірін былай баяндайды.
“Жаман ат өте алмайды кабындыдан,
Барақтай үл туар ма табындыдан,
Исатай жаудан влсе Шарит иіеиіті,
Үйде өлер сендей жаман қагындыдан,
Өлгенін Исатайдың эркім көрді.
Ғарыптар Исатайсыз күн көрмейді.
Исатай жаудан өлсе иіарит өлді,
Жастықта жаман адам үйде өлмей ме? ” І//5І2// Шернияз Исатайды шын жүрегінен сүйіп жер-көкке көтере мактайды. Оны дәулетті, мейрімді адам деп сүйсіне суреттейді. Мұнда акынның ішкі сезімінің, жүрек лебізінің хан жагында емес, халык сүйген ер жагында болганы бірдей байкалады.
“Түсында Исатайдың ойын көрдін,
Кемердеп белбеу берді иіарпа белдік…
Басымда ж-үз теңеліп қахчиат бөрік,
Инімде қос ауызды, пистон мылтық.
Мен сонда жібек баулы түйгын түттым,
Қылганын Исатайдың әркім көрді,
Исатайдай көрмедік жомарт ерді, ”-
деп Шернияз жан жолдасы Исатайга шан жуытпайды, оны елге ерте үлгі етіп көрсетеді. 1//514//.
Ал А.М. Жүсіп макаласын талдап карайтын болсак Исатай мен Махамбет өлеңдеріне катысты мэнін түсіндіреді. Қазақтың ауызша айткан өлені, жоктауы, жұмбагы, айтысы- рухани тарихтың, ойдың, шаңырак кереге уығындай мүшесі. Ел тарихы ауыз айткан әдебиетсіз томағасы түгел жазылмайды. Қазак жүртының мәдениетін түгел жазуга ауыз әдебиет корага калаған кірпіш болды.
БаПмагапбет хап Шерниязға “ Қаранғы түнде сүмырайдай такылдап тұрган кеме?»- денді. Сонда Шернияздың айтканы:
«Арқада ту устагаи Аргыпгазы,
Сайрагап мен- солардыц қоңыр қазы.
Қысіпы жаз, қылыгын пюй, ку.пкі қылган,
Мен байгус-Исапіайдың Шерниязы Байеке заманыңда шасуың-ай,
Шерінің сойлер созі басалсыи -ай.
Кундіз ніой, тунде базар журген жерім,
Булбул Байулының мен Шернияз. ”
“Кұлак- мұрнына жұрдай кылган Исатайды әлі коймай былшылдап тұрғанын’ дегенде, айткан өлеңі. 2//8//.
-Әй. Шерім-ай, паралғанда сенен де шешен жан болды ма екен? Шернияз:-Таксыр, дүние болган соң кел болмасын:
«Шерінің жайы-куші жеткені гой,
Қалжырап босагаңа жеткені гой.
Сайратқан Шеріінязды булбул қустай,
Ардақта Исатийдың куткені гой. ”
Шернияз:- Маган өлсем, кім жылайды ,- деп,- өзіме-өзім жылап алайын, — де| домбыраны тартып-шертіп жылап алып, маукын басып, айғаймен сокты: «Исатай озімменен бауырласты,
Тогелші ауызыма алсам, көзден жасты.
Кәуіріне мусылманды айырбастап,
Хан, сені недеи мундай қара басты?
Арқади Аргып, Бөкей думбірлеген,
Байеке, елің барма булдірмеген?
Үйімнің Исапіайдай қанын урттап,
Сенен де шурміт жақсы булдірмеген Қуранда отыз пара турар нукте,
Жақсы деп адам айтпас сені тіпті.
Жылатып халықтан қаргыс апып жүрген,
Сен сарттап клуір жақсы аузы тукті.
Байеке асып сенен ешкім тумас,
Ойласам, Исатайдан еиікім суымас.
Жылатып журттан қаргыс алганнан соң,
Кі.м ие сол мулкіңе, мундар қу бас. ? ”
Баймағанбет: -Шернияз, сен Исатайдың Шерниязы болсаң, менің де МарабаЙ деген акыным бар еді: соны алдырып, екеуіңді айтыстырайын. Жеңсең, аузың барганша сұрап. калағаныңды алдыр. Жеңілсең, басыңды алдырамын, өз( аягыңмеп иелдің зат, өз аягынан келгенде кесілген бас дейді. Кесілген бастьі кылыш кеспейді. Егер Марабайдан жеңілсең, кінэңді мойныңа койыпі өл гіргенім болады. Қорыксаң, міне атың мен тоның ал да, жүре бер.Шерниязн Кой, таксыр, мен сізге келгенде, өлемін деп келгенмін. Өлсем, сол өліммен өлмесем, женіп алып кетейін, шакырыңыз,- дейді. Марабай домбырасын алып] едірейігі есіктен кіріп келіп, Шернияз неше күннен тамак көрмей, жаңа ғана хан|
иен бірге дастарханға отырып, ханның казы-картасын турап беріп отыр екен. Есіктен кірер- кірмеске Марабай өлеңді коя берді:
“Қаң жаргап қара суды қаііық кеме,
Жаныңда қысым келмей, өлдім деме.
Дәл менің … усап қақырайып,
Отырган хан қасында бул қай кеме? »
Сонда Шернияз айтты:
Осы ма Марабай хан мақтаган?
Қолга алып домбырасын бармақтаган.
Алдияр ханына айтқан тақсыр иіе,
…хан алдында салмақтаган.
Жиылып төре, қара көп отырмыз,
Келді гой Марабай деп отырмыз.
Хан екеуімізге тарттың әрі тамақ,
Қос қолдап хан екеуіміз жеп отыр.мыз.
Сонда Баймағанбет хан ашуланып: “Шыгар итті үйден сүйреп!”-деп, Марабайды үйден сүйретіп шығартып тастады.
Хан: “Ал, Шерниязым, сұрай бер, сөз сенікі”,- дейді. 2 //9//.
Шернияздың үлы окиғаға бастан-аяк катынасканы, Махамбетпен үзак уакыт бойы достык байланыста болғаны, ал көтерілістің көсемі- Исатай Тайманұлының азаматтык-ерлік түлғасын басына кандай ауыртпалдык іс түскен кезде де барынша аскак жыраулардан тайсалмағандығы акын мүрасын зерттеген барлык эдебиетшілерде де баса айтылады. Оның Исатайды жырлауы Махамбет толғауларына карағанда формасы, айтылу әдісі түргысынан өзгеше. 3//346//.
“Егер Исатай тірі болып кездессең не дер едің”,- дегендеШернияз Баймағанбетке карап: “Бармысың жауга түскен алтыным-ай!
Самалым, саз қонысым, салқыным-ай!
Жауыңның қорлыгына тусіп едің,
Шықтың ба, аман- есен жарқыным -ай!
Ақ алмас, ачтын сапты қулыным -ай!
-деп мойынынан кұшақтар едім дейді. Шернияз Исатай Тайманүаы көтерілісіне катысқаны мен, оның ешбір жакын серігі кысылтаяк кездегі акылшысы, көтеріліске рух берген жалынды жыршысы болған. 3//349//. Профессор А. Жұмашевтың пайымдауынша: Исатай өліп, көтеріліс басылғаннан кейін хан сүлтандар елге катты-катты шаралар колданды, айдатты, дүре соктырды, төрін талкан, есігін ойран етті. Осындай ел бейбітшілігін бүзған Орынбордан шыккан патша әскерін көтерілісшілерге өзі бастап экеліп, Исатайдың өліміне ортак, көтерілістің жеңілуіне себепші болған Баймаганбетке мүз боп каткан ескі кен Шерниязды шыдатпайды. өзі өлім ауызында түрса да, акын баты.п түрде Баймаганбеттің халыкка істеген жауыздыгын бетке басады.
“Па, шіркін, Исатайдай сарбаз тумас,
Қас етсең, қасыңа да адам жуымас Ел устап, журт бейлейтін қылыгың жоқ,
Хан емес, қас қатынсың мундар қу бас «,
— деп ел сүйгем батыр ұлға Баймаганбетті карама-карсы кояды. 4 //33-131//. Қорыта келгенде Исатай козгалысына байланысты поэзия Шерніі шыгармашылыгымен гана шектелмейді. Бұл козғалысты жыраушылар елде к бо.тган. Бірак хан- сұлтандар тегеуріндері олардың үнін өшіруге мейлінше к^ сатды. Сондыктан ондай жырлар кезінде елге тарап кете алмай кермеуде калі отырды. Кейінгі кезде ескеріліп, зерттеліп жүрген Алмажан Азаматкызынь ‘»Жетім кыз” дастаиы күә.
Осылайша, халыктың хан өктемдігіне карсы айбында, козғалысы үздікіі жырлапып, оны бастаган батырлардың ерлігі істері эдебиетімізде өзігу лайыкты орнын тапты.
Автор публикации
