5 марта, 2018 18:41
Шоқан (Мұхаммед — Қанапия) Шынгысұлы Уәлиханов
(1835-1865) — казақтарихы мен әдебиетін, фольклоры мен этнографнясмн
зерттеуші, агартушы ұлы галым.
- Шокан ( Мұхаммед- Қанапия ) ІПынгысұлы Уәлихановтың омірі меп шыгармашылығы.
- Шокан ( Мұхаммед — Қанапия ) Шынгысұлы Уәлиханов ( 1835-1865)- казак тирихы мен эдебиетін, фольклоры мен этнографиясын зерттеуші, агартушы ұлы гапым.
һ Шокан ( Мұхаммед- Қанапия ) Шынгысұлы Уәлихановтын омірі мен шыгармашылыгы.
Шокан Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы Сырымбет даласында дүниеге келген. Оның шын аты Мұхаммед-Қанафия. Ел аузында калган сөздерде оның азан шакырып койган әуелгі атының Шокан болып өзгергені де осы тұргыдан байыпталады. Үлкендердің касында тапжылмастан шокиып отырып эңгіме тыңдайтын баланы ата-анасы: «Шокиғаным, Шоканым», — деп еркелетеді екен. Акырында оны кейіннен бүкіл ағайын-туган, ел-жұрты да осылайша атап кетті.
Енді бір деректерде Шоканды осылай атауга байланысты мынадай бір дерек келтіріледі: Шыңғыстан туган тұңғыш немересін — Мұхаммед- Канафияны жаксы көрген Айганым эжесі оны кішкентай жасында еркелетіп, оган бата-тілек ретінде «Кұспыным, Шокыдай биік, таудай аскак болшы» дейді екен.
Шоканның шыккан ортасы — казактың хан-сұлтан төре тобы. Әкесі — Шыңғыс — Омбы әскери училищесін бітірген, орысша сауатты, офицерлік чііні бар (полковник болған ) адам. Ал Шыңгыстың әкесі Уэли мен шепіесі Айганым Да хандык кұрган адамдар. Аргы аталары тарихка белгілі — Абылап хан. Шоканның әкесі Шыңғыс Уәлиханов (1811-1895ж.ж.) орта жүздің ханы ^әлихан семьясында Қызылагаш жерінде (баска мәліметтер бойынша Сырымбетте) дүниеге келген. Шыигыс әкесінен 10 жасында жетім калган. Жас кезінен Шыңгыс өте зерек болган, орыстармен араласкан, анасы Айганымнын Калауымен Омбы әскери училишесін бітірген. Омбы эскери училитссінде жсті ‘Кьіл окыганнан кейін ол бұдан ой-өрісі кенейіп, гылым мен эдебиеттен, коркем өнердең, сондай-ак тарих пен географпядан, өз елінің статистпкасынан тереп Маглұмат алып шыгады. Шынгыс орыс тілін жете менгергеп тұнгыш Казақтардың бірі еді жэне соның аркасында ол орыс мэденпетінін бай казынасымен терең танысады.
Шыңгыстың анасы Айғаным (І783-І853ж.ж.) өте ақылды, байсалді мәдеііиетті адам болған. Айғаным орысша окып, білім алудың маңызын тере. түсінген. І827жылы ол өзінің баласы Шыңғысты, Шоканның әкесін, Сібір.; линиялык казактарының эскери училищесіне (Омбы эскери училищесі) окуг түсіруі -сол кездегі көзі ашык, болашакка сеніммен карайтын адамдардың ған. ісі болганы сөзсіз. Себебі сол кездің әрбір сұлтаны, әрбір төресі орыс окуыныі кажеттілігі мен кұрметін Айганымдай түсінген емес. Осындай акылдЛ Айганым өзі бірнеше шығыс тілдерін білген, Петербургтағы Сібір комитеті мы Сырткы істер Министірлігінің Азиялык департаментімен хат ауыскан, казактаі мен орыстар арасындағы достык карым-катынасын нығайтуга барынша эрекч жасаған адам. Архив мәліметтері Айғанымның коғамдык-саяси мүдделерініі өте аукымды болғанын көрсетеді. «Сібір кыргыздары жөніндегі Устав кабылданғаннан кейін Солтүстік Казакстандагы маңызды окиғалардың бірде- бірі Айганымсыз өтпейді екен.
Шоканнын анасы Зейнеп байсалды, акылды жан болатын. Әнге кұмар Зейнеп Шокан бойына жастайынан халык әндерінің, халык даналыктарынын асыл тэрбиесін сіңірген. Міне, Шоканның ұшкан ұясы осындай болган Осындай белді отбасы Шоканнын рухани жетілуіне игі әсерін тигізгенін біз
сезіп отырмыз.
Шокап титтейінен алғыр, зейінді болып өсті. Тілі де ерте шығып. зеректігімен көзге түсті. Әсіресе ол сәби шағынан үлкендердің әңгімесіне ерекше кызыгушылык танытар еді. Әдетте ага-сұлтан ордасына ат басын бұрар конак көп. Олардың арасында әкімшілік жайымен жүрген ел билеушілерімен катар, ескі әңгімелерді мол білетін кұйма кұлак кариялар, кезінде талай жорыктарды бастан өткерген кеуделі батырлар, сөзден өрнек өретін билер мен шешендер, жыраулар мен өнерпаздар да баршылык. Сондайда Шыңгыс шаңырағында нешеме килы әңгімелер арнасының ағыл-тегіл актарылып жататын дагдысы бар. Ал оларды есі кете кызығып тыңдаушылардың бірі — сол үйдің кішкентайы Мұхаммед-Қанафия.
Екі жаска келгенде бала Шоканның сана-сезімі ерте оянып, рухани өсіп жетіле беруіне әсіресе әжесі Айганым үлкен әсер еткен. Тумысынан сезімтал. дарынды балага эжесі халык даналығының саркылмас бұлагы болған. Ол Шоканға казактың ескі аныздары мен хикаяларын кызыкты етіп эңгімелеп, күні кеше өзі баеы-касында болған окиғаларды еске алып отырған. Халыктың озык дәстүрлері мен салтын бойына сіңірген әжесінің жаркын бейнесін Шокан өмірінің аягына дейін ұмытпай есінде сактайды. Айғаным әжесі Шоканға 5-6 жасынан елінің кисса-дастандарын окытып, батырлык жырларын жатка айтуға баулыған. Сырымбетте жүрген кезінде-ак ол ел аузындағы «Ер Қосай», «Қозы Көрпеш — Баян сұлу», «Ер Көкше» сиякты дастандардың бірнеше нұскасын жазып алган.
Шоканның рухани, мәдени өсіп жетілуіне, оның ғылымға ден коюына әжесімен катар әкесінің алдыңғы катарлы орыс интеллигенциясынын окілдерімен тыгыз байланысты болуы үлкен әсер етеді. Академик А.И.Шренк, Сібір казактарынаң облыстык баскармасында кызмет істеген декабристер С.М.Семенов, В.И.Штейнгель, Н.В.Басаргин жэне Қазан университетінін
пудеитгврі С.Сотников, Н.Ф.Костылецкий, Т.Сейфуллин сиякты көптеген ^когары білімді адамдар Шыңгыстың ауылында талай рет болгам. Сонымен катар Шоканның көңілдес достары, замандастары П.П.Семенов-Тямьшаньский, ф М.Достоевский, Н.Веселовский, Г.Потанин, Н.М.Ядринцев, Н.Ф.Аннеиский таГы баскаларының Шоканга деген ыкылас-ниеттері ашык, жаксы ыкпалдары мол болатын.
Шыңгыс устем тап өкілі ретінде ел билеушілік кызметін аткара жүріп, өз ауылында казак мектебін ашады. Шыңғыстың өзі араласа жүріп ашкан ол мектеп Шокан алгаш алған тэуір білім алган кұтты отауға айналып еді. Онда шәкірттер казакша таза окып, жаза білуді, көне шағатай тілдеріндегі дүниелерді тануды, араб пен парсыша сөйлеу дағдыларын үйренді, шығыс акындарының өлендерін жаттады, казактың халык эпостарымен танысты, тарих пен есеп пэндерін өтті. Осыған карағанда байырғы дәстүр бойынша сұлтан балалары «жеті жұрттың тілін білу керек» деген талап Шоканды окыту барысында кәдімгідей жүзеге аскан сиякты.
1847жылдың күзінде экесі Шыңгыс өзі алган әскери орысша білімді баласы Шокан да алсын деген ниетпен оны Сібірдегі ең таңдаулы оку орпы болып саналатын Омбының кадет корпусына орналастырады. Осы кадет корпусы жайында А.Завалишин: «Омбы әскери Кадет корпусы агартушылык пен патриотизмнің өркен жайған жері болатын», — деп айтып кеткен. Кадет корпусында жүрген пәндердің салалары мен сапасы жөнінде академик Ә.Х.Марғұлан: «Омбы кадет корпусында окылган курстардан көрінгендей, ол эдеттегі үлгі орта оку орындарынан көш жогары тұрды. Ол шын мәпіндегі білім ордасы болды. Оның оку программасына тек арнаулы жогары оку орнындарында ғана окытылатын пәндер (Архитектура, Сызба геометрия, Топографиялык сызу және баскалар) енгізілген. Корпус Россияның шет аймактары мұктаж болған аса білікті жэне жан-жакты білімді адамдар даярлауды жүзеге асырды» — деп, мейлінше орынды әрі дәл баға Берген.
Мұнда Шокан шыгыстың акын, ғұламаларын Науаи, Фердауси, Әл- Фарабиді окыған, орыс, шетел эдебиетінен Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Шекспир, Теккерейдің шыгармаларымен танысты, В.Г.Белинскийдін, А.И.Герценнің, Ж.Ж.Руссоның, Т.Карлейльдің философиялык трактаттарын, әлеуметтік романдары мен сын макалаларын окыды.
Шоканды өзінің орыс достары аркылы окуга түсірем деп Шыңгыс Омбыға келгенде, корпус директоры генерал Шрамга өз ұлын Ресей армиясының офицерлігіне дайындайтын осы оку орнына беруге өзінін ыкыласты екенін айтып, арнайы жолыккан еді. Сонда генерал карсы болган жок. Бірак Шыңгысқа мынадай бір ескерту жасаған: «Бізге түскен нұскау бойынша, кадет корпусына казактардың өзіңіз сиякты кадірлі адамдардың балаларын алуға да рұксат берілген. Сіздің балаңызды алайық, бірак үлгеріп кете алмаса, ренжімейсіз, шығарып жібереміз», — деді. Әрине, ауыл мектебінде Казакша сауаттанып келгені болмаса, орысша білмейтін казак баласы Ресей армиясының болашак офицерлерін дайындайтын, программасы біршама күрделі оку орнына баскалармен катар үлгеріп кете алар ма екен деген күдік әУелгі кезде көп мұғалімдер тарапынан туындаган да шығар. Алайда Шокан
олардың бэрін де таңдандырып, алғашқы жылдың өзінде-ақ орыс тілін бі« кісідей үйреніп кана коймай, сабагы жөнінен де алдыңғы катардан көрін, Күдайға шүкір, Шрамның Шыңғыска жасаған ескертуі жүзеге аспады: Шокац I корпустың алдыңғы катарлы озык окушыларының бірі болды. Шоканмен бірге I окыган оның досы Григорнй Потанин корпуста окып жүрген шағынан к. естеліктерінде былай деп жазады: «Шоқанның санасы тез өсіп, . катарластарынан өте озык болған еді. Табиги кабілеті жэне баска I ерекшеліктері мол адам болатын…». Шоканның зеректігін ол Каде-| корпусында окып жүрген кезінде-ак жолдастары мен окытушылары байкадыі Осы орайда Г.Потанин: «Шокан тез дамыды, өзінің орыс жолдастарынан басы: озды. Оган көп адам ден койып, зер салды, оның кабілеттілігі сондай, — ок\| орнына түсуден бүрын да сурет салган еді» — деп Шоканды еске алып жазады.
Жогарыда айтылып кеткендей, дәстүр бойынша сүлтанның балаларынаі бірнеше шыгыс тілдерін үйрену, яғни «жеті жүрттың тілін білу» парыз болған Шокан шыгыстың араб, ұйғыр, түрік, монгол, парсы тілдерін меңгерумен катарі Еуропаның орыс, француз, неміс, агылшын тілдерін білген. Қашкарияда Шокан ұйғыр тілін тәп-тәуір үйреніп алады. Галымның архивінде оның Қашкарияда үйғыр тілінде жазгандары сакталган.
Корпустың оку программасында әскери пәндермен бірге жалгіы география, Россия географнясы, жалпы тарих пен Россия тарихы, орыс жэне Батыс Еуропа әдебиеттері, философия негіздері, физика, химия, арифметика. алгебра, геометрия, тригонометрия пэндері де камтылған және сонымен катар сызу мен сурет салу сабактары жүргізіліп, орыс, француз тілдері де окытылған. Оның үстіне корпуста шығыс тілдерінің класы да бар еді. Бұл класта француз тілінің орнына түрік, монгол, араб, парсы тілдерін окыткан. Ал жоғары класс окушыларына фехтование мен би сабактары да арнайы өткізілді. Кадеттердін би кластарына Омбының ең тэуір деген бикештерінің келуіне рұксат берілгендігінен-ак аңғарылып жататын.
Осылардың бәрі: мәнді оку программасы, мұғалімдердің білім сагіасы. сол шакта революциялык-демократиялык идеялар рухында тыныстаған бір шогыр ұстаздардың сергек тәлімі тумысынан зерек Шоканга ерекше эсер еткендігіне дау жок. Ол екі-үш жыл ішінде-ак алгырлыгымен, жүйрік ойымен көзге түсіп, өзіне ерекше назар аудартты.
Кадет корпусында Шокан 6 жыл окыды. Корпусты 1953жылы жаксы бітіріп шыгысымен, Сібірдегі V эскери полкына алынған. Жыл өткен сон Батыс-Сібір генерал-губернаторының адъютанты кызметіне жоғарылайды.
- Шокан ( Мұхаммед- Қанапия ) Шынгысұлы Уәлиханов ( 1835-1865)- казактирнхы мен әдебиетін, фольклоры мен этнографиясын зерттеуші,
ағартушы ұлы ғалым.
Шокан I 856 жылдан бастап ұлы саяхат сапарына шығады. Жас ғалымнын ұлы сапарлары Орта Азиядан бастау алған. 1856, 1857 жылдары әскери экспедициямен кырғыз жерін аралап, әдет-ғұрпын, әдебиетін, өсімдіктер жэне хайуанаттар әлемін зерттей бастайды. Шокан — кырғыз жерін, олардын «Манас» жырын ең алғаш зерттеп, Еуропага эйгілеген ғалым. Сонымен коса,
өзбек, ұйғырлардың гасырлар бойғы тарихын сан кырынан кажымай зерттеп, элеМГе таныткан зерделі шығыстанушы. Шыгыстың көптеген елдерінің тілін ^аксы менгергендіктен, парасатты галымга жергілікті халыкпен араласу киынға сокпаған. Осы жылы Құлжа каласында үш ай жүріп, Ресей мен Қытай арасындағы сауда, достык катыпастарының жаксаруына зор ыкпалын тигізеді. сапарындагы кұнды еңбектері әлемдік гылым казынасын толыктыра түсті.
1855-1856, 1862-1863 жылдары Қазакстанның түкпір-түкпірін аралайды. Туган халкының мәдениетін, өмір салтын, фольклорын, ескі сэулет ескерткіштерін, таска түскен көне жазбаларын аскан іждағаттылыкпен зерттейді. Батырлар жырларын, ертегі-аңыздарды, өлең-жырларды, казактардын заң билігі жөніндегі мағлұматтарды жинады. Тынымсыз тірнектенгенінің нәтижесінде «XVIII гасырдағы батырлар жайындагы тарихи аңыздар», «Қазак шежіресі», «Абылай», «Қазактың ата-тегі» сиякты көптеген бағалы еңбектер жазган. Орасан істері лайыкты бағаланып, 1857 жылы Петербордагы жаграфиялык коғамның кұрметті мүшесі болып сайланды.
1858 жылдың 1-казанында Қашкарияға атганган ол еліне алты айдан соң оралады. Бұл өте кауіпті сапар еді. Өйткені. содан бір жыл бұрын кашкар жеріне жасырын кірген неміс галымының басы шабылған болатын. Еуропа үшін беймәлім, жұмбак елге Ресей үкіметінің арнайы тапсырмасымен саяси астыртын барлауга аттанған. Ол — казактан шыккан тұңғыш әскери барлаушы. Сезік тудырмау үшін бөтен елде жүріп, ештеңені де кағазга түртіп алуға болмайтын. Шокан көрген-білгенін жадында сактап алып, кауіпті жагдайда күнделік жүргізіп отырды. Қашкар халкынын онеркәсібі мен саудасы, үкіметі, саяси жагдайы, жер жайы туралы жинап кайткан бай мағлұматтарын Ресей әскери максатта пайдаланды. Қарындашпен салған суреттері де Қашкарияның түрмыс-салтынан көп хабар берді. Зерделі ғалым бұп сапарға бел буғандағы өз максатын ұмыт калдырмады. Қашкарияның салт-дәстүрін, тарихын, мэдениетін зерттеп, сирек колжазбаларды, тау жыныстарын, біршама деректік заттарды алып кайткан. Бұл 1859 жылдын жаз, күз айлары болатын. Шокан сол әкелген материалдарын сұрыптап, ретке келтірді де 1860 жылдың басында Петербургка аттанады. Осы жылдары Шокан көп ізденеді, когамдык өмірге молынан аралысады, көптеген шығармаларды окып, газет-журнал материалдарын үзбей окып жүреді. Ол жайында Шоканның досы Н.М.Ядринцев былай дейді: «1860- шы жылдарда Уэлиханов орыс өмірінін беталысын, оның жаңаруын бакылап отырды. Ол таңдаулы журналдарды үзбей окыды». Петербургта 1861-1862 жылдары болып, ғылыми комитеттің тапсырмасымен Орта Азия мен Шығыс Түркістанның карталарын кұрастырады. Бірак Петербургтың ылғалды ауасы жақпай, кадеттің тас кабырғалы үйлерінің сызынан пайда болған көкірек ауруы аскынып, Сырымбетке оралады. Ғұмырының кыскалығын сезгендей, емделумен бірге ғылыми зерттеулерін үзбей жалғастырумен болды.
Шокан Уәлиханов 1864 жылы Черняев баскарған экспедицияға катысады. «Әуелден экспедиция алдына койылган басты максаттардың бірі — мүмкіндігі Келгенше жергілікті халыкты бейбіт жолмен косып алуға саятын. Черняев Омбыға келгесін Дюгамельге осы жайды да жеткізіп, бұл мәселеде өзіне көмекші табылса дұрыс болар еді дегенді білдірген. Генерал-губернатордың
есіне Уәлиханов түсе кетті…». Бірак «осы экспедиция атымды шығаратьі|;| генералдык атакка тез жеткізетін жорык болса екен» деген ниетке бой алдырга‘ даңққұмар, мансапкүмар, канішер полковниктің халыкка жасаган озбырлыгы^ наразы болып, Шоқан Тезек төренің ауылына кетіп калады. Онда өміріц соңын өткізген ғасырлык түлга өмірден өтеді. Бүл 1865 жылдың 10 сәуірі (жац есептеу бойынша 22 сэуірі) болатын.
Автор публикации
