Шылау

14 мая, 2018 18:12

Шылау, оның түрлері.

1. Модаль сөздер.

Тілімізде толық лексикалық мағынасы жок, тек сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып, немесе белгілі бір сөздердің жетегінде колданылып, оган эр түрлі іраммагикалык мағына үстеу үшін колданылатын сөздер бар. Мұндай көмекші сөздер шылаулар деп аталады. Болар ма сондай қызық шақ (Абай). Естелік әуезіңді бір түн біз де (Жамбыл). Өз ауылына баруга байлаган соң…(Әуезов). Ел билеген адам жоқ, Ата менен бабаңда (Абай). Ақырында Нілді мен Қарагандыны Боздақ пен Байжандікі деп тапты. Берілген сөйлемдердегі ма, де, соң, менен, мен — шылау сөздер. Бұлар жеке тұрғанда толык магынасы жок, өзі катысты сөзге эр түрлі мағыналык рең үстейді, жэне салаласа, сабақтаса байланысатын сөздер мен сөйлемдецді байланыстырады. Шылау сөздердің толык магынасы болмағанмен, аткаратын қызметіне тэн грамматикалык магынасы болады. Осымен байланысты шылаудың өзіндік мынадай ерекшеліктері бар:

1. Шылау сөздердің толык лексикалық магынасы болмайды;
2. Контексте толық магыналы сөздердін жетегінде қолданылып, оган қосымша эр 1 грамматикалық мағына, рен үстейді;
3. Сөйлем ішінде синтаксистік кызметіне қарай жеке сөйлем мүшесі бола алмайдШылаулар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді сабақтастыра не салалас байланыстырады;

4. Шылау сөздер түрленбейді, баска сөз таптарынан жүрнак аркылы жасалмайды. Ол лексикалық мағынасынан айрылу негізінде қалыптасқан көмекші сөздер.

Шылаудың түрлері

Шылау сөздер білдіретін эртүрлі грамматикалық мағыналары мен сөйлемде атқаратьіц кызметіне карай үш топка бөлінеді. Олар: жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер. Жалгаулыктар:

Қазіргі казак тіліндегі жалғаулықтар лексикалык мағынасы жок, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді эр түрлі ыңғайда (мағыналық қатынаста) салаластыра байланыстыратын сөздер Мысалы: Наданның түсінгені көп пен дүрмек (Абай). Қадірдін киімі жұка, эрі денсаулыгы да мыкты емес (Мұканов). Әй,ол жеңер сені, себебі келешек онікі ғой (Сонда). Берілген мысалдардағы пен, мен жалғаулықтары сөзді сөз бен сөзді ыңғайластық жэн_: байланыстырып тұр, эрі, себебі жалғаулықтары сөйлем мен сөйлемді ыңғайластық және себеп — салдарлык мэнде салаластыра байланыстырып тұр. Жалғаулықтар сөйлемнін сыңарларын эр түрлі магыналық қатынаста байланыстырады. Осындай магыналык қатынастармен              байланысты олар бірнеше топтарға бөлінелі:

1. Ыңғайластық жалғаулықтар: мен (бен, пен), және, да, де, та, те, эрі.
2. Қарсылыкты жалғаулықтар: бірақ, алайда, дегенмен, эйтпесе, сонда да, эйткенмен
3. Талғаулықты жалғаулыктар: элде, біресе, не, немесе, болмаса, я, яки, кейде
4. Себептік жалғаулыктар: себебі, өйткен, неге десең.
5. Себеп — салдарлык жалгаулыктархондыктан, сол себепті, себебі, өйткені.
6. Шарттык жалғаулықтар: егер, егерде, онда.

Ыңгайластық жалгаулықтар

Жалгаулыктың бұл тобына мен (бен, пен), және, да, де, та, те, эрі шылаулары жатады. Ыңгайластық жалгаулықтар бірыңгай салаласа байланысатын сөйлем мен тең дәрежедегі сөздер, сөз тіркестерін байланыстырып, ыңғайластық қатынасты білдіреді а) Мен, бен, пен, менен, бенен, пенен жалғаулыктары эр түрлі сөз таптарынан жасалған сөйлемнің біріңгай мүшелерін байланыстырады.

Сөйлемнің біріңгай мүшелері есім сөздер, кимыл атаулары, заттанған сөздер болып келе береді. Балага тең көрінер бай мен кедей (Торайгыров). Байлық қанагат пен еңбекте (Алтынсарин) деген сөйлемдердегі мен, пен жалғаулығы біріңғай зат есімдерді (бай мен кедей, канағат пен еңбек) ыңғайластыра байланысып Сөздер, сөз тіркесі мен шылауы арқылы байланысқанда, жалгау соңғы сыңарына жалгана Сезімі мен сүлуын, жоргасы мен жортқасын ноқталап…(Әуезов) деген сөйлемдегі ме шылауы байланыстырып тұрған сезімі, сұлуын табыс септігінде тұрғанымен, жалғау, соңғы сыңар қабылдаған.

э) Жэне жалғаулық шылауы бір тұлғада есім сөздер мен етістіктерді ышайластьф байланыстырады. Сені ойда орыс, қырда қазақ түгел біледі және сыйлайды (Әуезов). Бү» жиында Ызгүтты, Жақып сияқты үлкендер және баладан Қүдайберді, Абай бар (Сонда) деген мысалдардағы жэне жалғаулығы біріңғай сөздерді даралап, атап байланыстырған Жэне жалғаулығы салаласа байланысатын құрмалас сөйлемдердің сыңарларын бір-бірімен ыңғайластыра байланыстырады. Қонақ аз және өздерінің қүрбылары гой (Мүсірепов). СіздіЦ қолыңыз босай қоймас және босаганмен бүл жүмыс сізге ауыр тиер (Әбішев). Жэне жалғаулығы жай сөйлемдерді құрмаластыруда өте сирек қолданылады, ал құрмала^£ сөйлемдердің кұрамының сыңарларының мағыналық қатынастары жағынан өзара бір ‘ біріне жакын болып келеді жэне ондағы айтылған ойды толықтыра, айқындай түседі. Бр биенің қүлыны да өзіне тартқан бурыл болады және бүл бие ерте қүлындайды. (ӘуезоШ

^рі _жалғаулыгы зат, кұбылыс, кимылдың эр түрлі касиеттерін сапасын шлдіреіін снздерді ° і айластыра байланыстырады, эрі оған даралау ерекшелік мағынасын береді. Қазак тілі әрі ^Ъ»аи ^ЙР’ ^көР^{кем тіл} (Әуезов) деген мысалдағы эрі жалғаулығы есім сөздердің ынгайластыра баГпаныстырып жэне оларга ерекшелік, даралык магына үстеп түр.

Әрі жалгаулығы баяндауыш кызметінде жұмсалған сөздерді байланыстырганда, „мылдын бір затка тэн екендігін білдіреді. Жатақтың бала-шагалары мен кзрі- .■уртацдары эдемі ат мінген жігітке әрі таңданып, зрі жатсырап қарайды (Мүсірепов). уіүнда эрі шылауы байланыстырып түрган тандану, жатсырап карау кимыл іс-эрекеттері б_а іа-шағага, кэрі-кұртаңдарға тэн екендігін білдірген.

Әрі жалгауы бірінғай сөздердің алдында кайталанып, колданылып отырса, онда сол затка, сапа, кимылга ерекше мэн беріп, ынғайластыра байланыстырады.

«Сата ма, сатпай ма, оны өзі біледі» дегенге Боздақ би тагы да түсіне алмай, әрі көтеріліп, зрі күрмеліп ңалып еді. (Мүсірепов).

Әрі шылауы салаласа байланыскан кұрмалас сөйлемдерді ыңғайластыра байланыстырады. Жас көціл тың жер тзрізді, не ексең, сол шыгады, әрі мол шыгады (Мүстафин). Әбіштің сөздерінде зрі саясаттық шеберлік бар, зрі Семейдің үркек цорқақ чиновниктерін сескендіру де бар (Әуезов).

Әрі жалғаулығы кұрмалас сөйлемдерді байланыстырғанда, жэне шылауынан да сирек колданылады.

в) да, (де, та, те) жалғаулыктарының кызметі, мағынасы — сөз бен сөзді, сөз тіркестерін салыстыра байланыстырып, сөйлемдерді ынғайластыра байланыстыру. Бұл жалғаулык біріңғай мүшелерді байланыстырғанда, қайталанып колданылады: Өзі де баласы да үндемейді. Өмірдің ащысын да, тұщысын да көрген жан. Жаза да алады, сөйлей де алады. Сонымен бірге кейде бүл жалгаулық бірыңгай мүшелердің арасында қайталанбай да қолданылады. Жойқын жүрт ерінбейді де жалықпайды(Мүсірепов). Дауысы ащы да қатал, зі.іді де кекті шыгады. (Сонда) деген мысалдардағы да жалгаулығы бірыңғай мүшелер ерінбейді, жалыкпайды, ащы, катал, зілді сөздерін бір-бірімен ыңгайластыра байланыстыру кызметін атқарып тұр.

да, (де, та, те) жалғаулықтары салалас кұрмалас сөйлемнін компоненттерін байланыстыру кызметінде кайталанып та, кайталанбай да колданыла береді. Арбага урядник пен Елизавета қатар отырыпты да, Быков көшірдің қасына орналасты (Мүсірепов). Үлпан Есенейді аяп та кетті (Мүсірепов)деген мысалдардың бірінші сөйлемінде да жалғаулыгы кайталанбай келсе, екінші сөйлемде екі компонентге да кайталанған. Қайталанып колданылған да жалғаулығы кұрмалас сөйлемнің екінші сыңарын ыңгайластыра байланыстырып кана коймай, өзі тіркескен сөздерге де ой екпінін түсіріп, оны күшейте ерекше айту үшін де колданылады. Одан аргыны Игілік айтқан да жоқ, қасындагылары сүрай алган да жоқ (Мүсірепов).

да, (де, та, те) шылаулары сабақтас кұрмалас сөйлемнің багыныңқы сынарында келіп, карсылыкты магынаны білдіріп, сөйлемнің екі компонентін сабактастыра байланыстырады. Степан қанша түсіндірсе де, шанага ешқайсысы мінген жоқ (Мүсірепов). Қайшылыгы бола түрса да, ол тамаша адам еді. (Сзрсенбаев).

Қарсылық мзнді жалгаулықтар

Қарсылық мэнді жапгаулыктарга бірак, алайда, дегенмен, эйтпесе, сонда да, эйткенмен, сөйтсе де, онда да шылаулары жатады.

Қарсылыкты жалгаулықтар салаласа байланысатын сөйлемдер арасындағы карсылык мэнді білдіру үшін қолданылады. Әрине, көп үй мзселесі оңай шешілген жоқ, бірақ оңай шешілмеуінің өзінде үлкен дүрыстық бар еді (Мүстафин). Беті, түсі анық белгілі емес, бірақ бір үлкен мол батпан қүйрық оралып келе жатқан сияқты (Әуезов). Бірак шылауы аркылы байланыскан сөйлемдердің мағынасы бір-біріне карама-карсы болып келеді.

Бірак жалгаулыгы жай сөйлем басында да жиі кездеседі.

іирақ осы соңгының саны көп емес, хабары да анық, толық дзл де емес (Әуезов).

Осымен қатар бірақ шылауы сөйлемде анықтауыш, пысықтауыш, баяндауыштарды «, байланыстырады. Аласа, тақыр, бірақ тыгыз бетегемен жайнаган. Арқаның қоңы_в желіндей жай жылжып, бірақ кең жайылып тарады (Әуезов) деген сөйлемдерд_с алдьщғысында біріңгай анықтауыштарды, соңгысында бірыңғай баяндауыштаомі байланыстырған.

Қарсылықты магынаны білдіретін бірак, алайда, дегенмен, эйтпесе, сонда да, эйткенмец сөйтсе де, онда да шылаулары тілде бірақ шылауынан сирегірек кездеседі. Бүлар тец күрмалас сөйлем кұрамында ғана колданылады, олардын да өзіндік стильдік срскшеліктер бар.

Талгау мәнді жалгаулықтар

Жалғаулықтын талғау мэнді білдіретін түрлеріне мына шылаулар жатады: әлде, біресе, не немесе, болмаса, я,яки,кейде, мейлі, бір. Біреудің багына, малына күндестік қылып, я көрсе қызарлық қылып, көз алартпақ лайық па? (Абай). Әлде көштен қалгандықтан ба, элое Жабайга жаны ауыра ма, әйтеуір жузінде едәуір қуаңдық бар. (Мусірепов). Кейде бузақылыққа , кейде дурыстыққа еріп кететіндігі бар (Сонда). Бұл сөйлемдердегі я, әлде жалғаулықтары салалас сөйлемнің екі сыңарын байланыстырса, кейде шылауы бірыңгай сөздерді де байланыстырып, бірінің ғана талғанатынын білдіру үшін колданылғін Талгаулыкты жалгаулыктардың эрбіреуінің өзіндік мағыналық қолданылу ерекшеліктері бар Талғау мэнді я, яки, не, мейлі, элде шылаулары жай сөйлем сайын, басында кайталанып келе береді. Не билікті, не ауылнайлықты бермей отыр (Шәріпов). Біресе, бір жалғаулықтары іс-эрекеттің кезекпен бірінен соң бірі кайталанып отыратыньш білдіру үшін колданылады. Біресе Ақжелкеге, біресе тілмашқа кезек- кезек, жалтақ- жалтақ қарайды (Әуезов).

Бір шылауы етістіктердің тікелей алдында келіп қолданылады. Қосқа бір кірдім, бір шықтым (Муқанов).

Себеп мәнде жалгаулықтар

Себептік катынасты білдіретін жалгаулықтарга өйткені, себебі шылаулары жатады. Бү.і шылаулар салалас қүрмаластың жай сөйлемдерін байланыстырып, соңгы сөйлем а.чдыңгы сөйлемдегі іс — эрекеттің себебін білдіреді. Ешкім үндемейді, өйткені бундагы кісілердің бэрі де қарт эйелдің дауысын білетін (Нүрпейісов). Әй, ол жеңер сені, себебі келешек оныкі гой. (Муқанов). Бүл мысалдардағы себебі, өйткені шылаулары алдыңғы сөйлемде болган іс — эрекет, жай — күйдін болу себебін көрсету үшін колданылып тұр.

Салдар мэнді жалгаулықтар

Салдар мэнді шылауларға сондықтан, сол себепті жалғаулықтары жатады. Олар құрмаластын жай сөйлемдердің арасында колданылып, соңғы сөйлем кұрамына енеді. Бұлар болған іс — эрекетгің нэтижесін, салдарын білдіру үшін колданылады. Оңай алдаймын дейтін. сондықтан оңай алданатын анайы мінездері жоқ емес (Мүсірепов). Ал мынау өз бетімен тәрбиеленген, сондықтан ол қисық болып өскен (Алтынсарин) деген құрмаластардагы екінші жай сөйлемдердегі салдарлык мағынаны білдіруге катысып тұрған жалғаулык — сондықтан.

Шарт мәнді жалгаулықтар

Сөйлемдер арасында шарттык қатынасты білдіруге егер, онда шылаулары қызмет етеді Шарттык жазғаулық егер кұрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының басында қолданылады да, онда басыңқы сыңардың бас позициясында тұрады.

Сонау бақша ішінен табылармын, Егер мені іздесең көңіліңе алып (Абай)- Сонымен бірге егер, онда шылаулары болмаса да, баяндауышы -са\-са шартгы рай жұрнагы аркылы жасалған сөйлемде шарттык катынасы бұзылмайды. Қолдан келген жәрдемі. Турлыгулдан бір туйе әперуге жараса, сенен аямас едім (Торайгыров)

Автор публикации

не в сети 4 года

Tarazsky

6

Комментарии: 0Публикации: 982Регистрация: 14-11-2017