6 марта, 2018 18:45
Ыбырай (Ибраһим) Алтынсарин (1841 — 1889) үлы ағартушы, үстаз-жазушы, акын, этнограф, аудармашы.
- Ыбырай Алтынсарин — үлы ағартушы.
- Ыбырай Алтынсарин өлеңдері мен эңгімелеріндегі такырыптык үндестік.
І.Ы. Алтынсарин — ұлы ағартушы.
Аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша акын жалынды публицист, көрнекті қогам қайраткері Ы.Алтынсарин қазак қоғамының мәдениет пен экономика жағынан мешеу кезінде өмір сүріп халкымыздың демократиялык мәдениеті мен өнерінің бірсыпыра саласында жаңадан өсіп өркендеуіне айкын жол ашып, баянды негіз жасады. Жан — жакты талант иесі Ыбырайдың есімі кашанда уакыт сыныфнан мүдірмей өтіп, өз халкымен бірге жасап келеді. Оның өмірі өз отанын шексіз сүйп, оган бүкіл жан -тәнімен кызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып табылады. Ағартушынын өнегелі өмірі мен өрісі биік таланты бір казак мэдениетінің тарихында айкын іздерін калдырса, казір де сол асыл да абзал ерекшкліктерін өз бойында толык сактауда. Мүның өзі заңды да еді өйткені эрбір үлы адамзатпен бірге жасайтын мэңгі өшпес, ескірмес идеяларды көтереді. Сондыктан олар арада бірнеше ұрпактың өткеніне карамастан эрбір жаңа үрпак, жаскауымга алыстан кол созып, жол болсын айтып түрғандай болады, уакыт өткен сайын биіктей, мэн маңызы мен кадір касиеті арта түседі. Мәдениетіміздің тарихында Ы. Алтынсарин дэл осындай үркердей санаулы саңлактардың бірі болған еді, Ол өзінің бүкіл творчестволык өмірін бір үлы максатка арнады. Ол максат казак халкын ғасырлар бойы езіп келген надандык пен караңғылыктың шырмауынан босатып, өнер-білімді, мәдениетті елдердің катарына косу еді.
Ыбырай Алтынсарин 1841 жылы 26-шы казанда Николевск уезінін Аркакарағай болысында ( казіргі Қостанай облысы, Затабол ауданы) туды. Әкесі Алтынсары окымаган өз еңбегімен тіршілік еткен, карапайым шаруа адамы болган көрінеді, шешесі Айман арғын руының ішіндегі Шеген деген бидің кызы екен. Ыбырай 3-4 жаска шыкканда, Алтынсары кайтыс болып, атасы Балғожа бидің колында болады, бүкіл балалык шагы сол атасынын тәрбиесінде өтеді.
Ағартушының атасы — Балгожа Жаңбыршыүлы өз заманындагы ірі феодалдардың бірі. Дала өңірінде көп билікті өз колында үстаған Балгожа Орынбор шекара комиссиясының алдында да айырықша беделді адам болды. Қазакстанның Россияға косылу процесі біржолата аякталып келе жатқанын орынды аңгарған Балкожа коғамдык манызы өте үлкен бұл күбылысты батыл
тады- Мұнда ол эрине, казак халкының өнерлі, мәдениетті елдердің ‘тарына косылуын тілеген жок, Қазакстанның Россияға косылуын шешілу 4зеніне жеткен енді мүлде болмай коймайтын күбылыс ретінде таныды. ^ондыктан да бүл окиғаға карсы шығудың ешкандай пайда бермейтіндігін ескеріп, алдағы уакытта оны өз мүддесі үшін пайдаланудың жолын іздеді. Балкожанын бұл максатта тапканы -Ыбырайды Орынбор шекара комиссиясының ел билеу ісі бүдан былай орысша сауатты адамдардың колына көшеді деп танып, немересі аркылы кейін де сол ел билеу ісін колынан шығармау ниетін көздеген еді. Бүп мектеп 1850 жылы 22-ші тамызда ашылды. Онын табалдырығын алғаш аттаған 30 казак баласының бірі — 9 жасар Ыбырай еді. Ьібырай 1857 мектепті өте жаксы деген багамен бітіріп шығып, содан 1859 жылы шілде айына дейін өзінің туған жерінде атасы Балкожаның колында болды. Қазак коғамының көп жайларын көзімен көріп, өзіндік ой дүниесімен сезіне білудін бұл кыска мерзімнің Ыбырайға көп пайдасы тиді.
1859 жылдың бірінші тамызынан бастап, ол Орынбордың облыстык баскармасында кіші тілмаш болып кызмет істеді. Осы кезде жас жігіт Ыбырайдың өз бетімен білім алуына Балғожа биді айырыкша бағалаған, және сол үшін Алтынсаринді сүйе білген. В. В. Григорьевтің — Орынбор шекара коммисиясының 1852-1865 жылдардағы председателінің көп жәрдемі болды. В.В. Григорьев дала өміріндегі осындай үлкен кызмет дәрежесі мен катар шыгысты зерттеуші белгілі ғалымдардың бірі, Петербург университетінің профессоры еді. 1859 жылдың күзінен 1860 жылыдың мамыр айына дейінгі аз укыттын ішінде В.В. Григорьевтің көмегімен өз бетінше кажымай ізденудің нәтижесінде едэуір білім алады, мектепте алған білім корын көбейте түседі, орыстың әдебиеті мен мэдениетін теренірек білуге үмтылады. Сол кезде Орталык Россияда шығып түрған эр түрлі бағыттағы журналдармен молырак танысу аркылы дүниеге көзкарасы калыптаса бастайды, озык идеялардан нэр алады. Бұл жагдайлар Ыбырайды бірте -бірте халык игілігі үшін еңбек етуге ьінталандырады, оның бойына ағартушылык көзкарасты сіңіре бастайды. 1860 жылы Орал сыртындағы казактар арасынан төрт бастауыш мектеп ашуға үйғарылуы Ыбырайға зор куаныш әкеледі. Ол өзі өтініп, Торғай каласында сол бастауыш мектепті ашуға, балаларды окытуга рүксат алады. Сөйтіп 1850 жылдың маусым айынан бастап Ыбырай біржолата елге, ағарту жүмысына ауысады. Бүп жэйт Ыбырайдың 19 жасынан бастап-ак атасы Балғожаның да, өзін окыткан мектептің де экім болу, патша өкіметінің канаушылык саясатын Дапа түрмысында аяусыз жүргізеді деген үміт -тілектерін актамай, нагыз Демократиялык бағытка айкын бет бүрғанын танытады. Бүкіл санапы өмірін халык игілігі жолындағы күреске ағартушылык ісіне арнаған Ыбырай 1889 жылы, 48 жасында, творчестволык күш — жігері жаңа кемеліне келіп, эбден толыскан шағында кайтыс болды. Тамаша ағартушы кара түнек заманда өмір сҮріп, надандык пен караңғылыкка карсы күресте «мыңмен жалғыз алысты», соның нэтижесінде ойындағы үлы арманының көбін іске асыра алмады. Алайда оның бізге мәлім эрбір ірілі — ұсакты ісі халкымыздың мәдени тарихында заңды мактанышпен аталады, келешекте де сол үлкен маңызын жоймак емес.
Ыбырайдың өмір сүрген заманында казак коғамында агартушының д. жалпы коғам кайраткерінің де екі түрі болды. Оның бірінші ягни басы. көпшілігі өздерінің бүкіл күш -жігері патша өкіметінің отаршылык саясатиі дала өмірінде барынша кең жүргізу мәселесіне арнады. Бүл топтың адамдар^ елдегі билеушілер, орысша сауаттанган болыс -билер, Н.И. Ильмински сиякты жекелеген адамдар оларға керіснше, айкын демократиялык бағытг халыкка барынша кызмет ету талабында еңбек етті, казак халкын мәдениеті елдерді катарына косуды көздеді. Мүндай ізгі ниетті Ыбырайдың ағартушылы кызметі мен коғамдық еңбегінен көрсек, эдеби мүрасынан да сондай айқг көруге болады.
Ыбырайдың әдеби мүрасы бізге негізінен «Қазак хрестоматиясынын; төңірегінде жетті. Сондықтан бүл хрестоматияның жазылу тарихы мен пай, болуын дайындаған жагдайларға сокпай өтуге болмайды. Өйтк хрестоматияның жазылу тарихы мен оның тууын дайындаған коғамді күбылыстар болып табылады.
«Қазак хрестоматиясының» пайда болуы Ыбырайдың ағартушылын кызметімен тығыз байланысты. Хрестоматияның жаңа ашылған мектептер үшіц арналып жазылуының өзі осыны дәлелдейді. Ыбырай бүл еңбегінде керкйи шығармалары аркылы өзінің ағартушылык жэне педагогикалык идеяларын толык көрсете жэне насихаттай алды.
Ыбырай Алтынсарин жаңа типті мектептер үшін окулык жаса) мэселесімен 60 — жылдардың басында — ак шүғылданды. Өйткені казак жастарына шын мәнінде білім мен тәрбие беру үшін жаңа окулыксыз жүми жүргізу ешбір мүмкін емес еді. Мүның үстіне казак арасында діни окудың кен орын алғандығы, діни кітаптардың көптігі Ыбырайды жаңа окулык жаса^ мәселесіне үнемі тартып жетелеп отырады. Сөйтіп 1879 жылы басылыр жарыкка шыккан «Қазақ хрестоматиясының» принципиалдык негізін Ыбырай сол 60-жылдарда- ак қарастыра, ойластыра түскен еді. 1862 жылғы бір хатында ол казактар үшін нағыз жакын нәрселерді үйрететін кітаптардың керектігін көрсете келіп, К.Д.Ушинскийдің «Детский мир» кітабын өзінің айырыкша ұнататындығын және одан бірен — саран шыгармалар аудара бастағанЛ мәлімдейді. Бүл сөз жок, Ыбырайдың 60-жылдардың басынан бастап -ак жаңа окулык жасау мәселесімен айрыкша шұғылданғанын және оны тек К.Д.Ушинский сиякты озык агартушылардың окулықтары негізінде жасауді максат етіп койғанын білдіреді.
Сөйтіп 1860-1876 жылдардың арасы Ыбырайдың көркем
шығармаларының тууын дайындаған эволюциялык кезең болды. Бүл жылдарД? жүргізілген ағартушылык бағыттағы жұмыстар ол шығармалардың идеялы* багыты мен негізгі мазмүнын белгілей, айкындай түсті. Ағартушының хальи өмірімен тікелей араласып, оның алуан түрлі жағдайларымен мейілінше таньК болуы да, халыктың рухани мұктаждығын сезінуі де оның эдеби еңбектеріні* тууын тездетіп, халыктық мәнін жетілдіре түскен жағдайлар болды. 1862 жылдан бастап халықтың ауыз әдебиеті нүсқаларын жинау, зерттеу мәселеСІ мен шүғылдану ағартушынын көркемдік пен шеберлікке байланыстьі
сініктерін терендетіп, творчестволык кабілетін тэрбиелеп өсіріп отырды. / 7.
— 88 /•
ц ЬІбырай Алтынсарин өлеңдері мен эңгімелеріндегі тақырыптық үндестік.
Халыктың Ыбырай тэрізді адал ұлдары алған білімдерін мәдениетке етелеуге, агарту ісін өркендетуге жұмсады. Ол кезде надандыкка белшесінен баткан елді окуға, мәдениеттілікке шакыру тарихи іс еді. Сол бір тарихи кезенде әлеуметтік мэні зор, үлкен іс, ауыр жүкті аркалаған адамның бірі Ьібырай Алтынсарин болды.
Ыбырай өзінің көптеген бір алуан өлең, әңгімелерін жастарды окуга шакыруға арнады. Осы такырыпка арналган өлеңдерінің бірі Қазак хрестоматиясының алгашкы бетіндегі «Кел балалар окылык» өлеңі.
Кел балалар окылык Окысаңыз балалар Шамнан шырак жағылар Тілегенің алдыңнан Іздемей- актабылар Кел балалар окылык Окыганды көнілге Ыкыласпен токылык
Кезінде бұл өлеңнің тарихи мәні айырыкша зор болды. Акын бір жағынан жастарды окуға білім алуға шакырса, екінші жагынан, өмірдің бар кызығы тек байлыкта деп үғатын оку — өнер, ғылым — білімге, оның жалпы халык үшін керектілігіне еш мэн бермейтін ескі көзкараска соккы берді. Өмірдегі саркылмайтын мол байлык білім екендігін айта келіп білімге адамның колы жету үшін ерінбей оку, кажымай еңбек ету керектігін түсіндірді. Ұлы педагог акын өзінің өлеңдері арқылы окудың өнер — білімнің маңызын түсіндіріп, надандыкка карсы шықты. Ол казак балаларын білімге баулып, олардан болашактың иелерін даяарлауды бірінші максатымдеп санады.
Өнер — білім бэрі де,
Окуменен табылган.
Кел, балалар, окылык-деп жар салады. Кзак балаларына окыған адамның караңгылыктан кұтылып, дүниенің ырағын жағып, ілгері нык басатынын
ескертті.
Оқымаған жүреді,
Қараңғыны кармалап.
Окысаңыз, балалар,
Шамнан шырак жағылар — дейді.
Адамды кор етіп, әбден аздыратын, акылын тұсап топастандыратын ең бір ауыр індет надандык деп білген акын елдегі небір алуан дөрекілік пен °пасыздык осы надандыктың салдары деп багалады.
Надандыктың белгісі,
Еш, акылға жарымас,
Жайылып жүрген айуандай Ақ караны танымас.
Өнерлі білімді адамды надандарға карама — карсы койып, ақын олардь1? біріне бірінің айырмашылыктарын тайға таңба баскандай бейнелейді. Өнердіеі бақыт, халыкты мұратка жеткізетін сенімді кұрал шын мәнінд^ адамгершіліктің, дүние танудың бірден бір анык жолы деп бағалады. Оку Ме;; гылымның материалдык мүмкіншіліктерін де ақын терең түсінді. Ада; бойындагы ен жақсы қасиет акыл, мінез, дәулет тұрмыска керектібұйым — бэр, де оқумен, білумен, ізденумен табылатын адам акылының жемісі. Дүниедегі ер ескірмейтін мұрат, өмірлік сенімді деп, акын казақтың мол байлығына өнер.. білім байлғын жарстырады. Білім еш арымайды, жұтка ұшырамайды ол мэң бакыт кілті деп танытады.
Сиса көйлек үстінеде,
Токуменен табылған Сауысканның тамағы Шокуменен табылған.
Ыбырай Алтынсариннің ұғындыруынша оку, өнер қиындыксыз, оп — оңаіі түсер тегін нәрсе емес, оған адам төзімді күреспен кажырлы еңбек аркылы ғана жетеді. Сауыскан екеш сауыскан да өз тамағын еңбектеніп, шоқуменеі’ табады.Үстіне киер киім де еңбек жемісі, ол да токуменен табылған. Жалыкпай ізденіп, ерінбей еңбек ету аркылы ғана өнерлі бакытты болмакшы. Адамг еңбек ету парыз. Еңбексіз еш нәрсе өнбейді, еңбек өміркілті, окуға өнерге жеткізетін де осы еңбек. / 3. 852 -853 /.
Бүкіл ісін ағарту ісіне арнаған Ыбырай Қазақ хрестоматиясына кірген өлеңдерінде халық ағату идеясын кең көтеру менқатар сөйтіп, ел арасына кен жайылып жатталып кететін шығарма аркылы эсер етуді көздеді. Осындаі максатта туған келесі өлеңнің бірі « Өнер білім бар жүрттар » атты өлеңі Баланы жан — жақты түсінігі бар, айтканды түсінтен, тез үғатын, кабілеті күшті азамат етіп шығару үшін, алдымен окыту керек. Ол сонда ғана тәртіпкс түсінетін, оған мойынсүнатын саналы азамат болып қалыптасады. Окудын пайдасы, оку аркылы баланың көп нэрсеге жетілетіні жайында Ыбырай шығараларында аз айтылмаған. Окыған мәдениетті азаматтың өмір сүруі де, еңбектенуі де анағүрлым жеңіл және көңілді болатынын ескертеді. Бұч өлеңінде де өнер, білім техниканың пайдасын айта келіп, балаларды жас өспірімдерді мәдениетті үлы орыс халкыныңқатарына қосылуга, соған жетуге, солардан үлгі — өнеге алуга шакырады. Ғылым табыстарын мадактайды.
«Өнер — білім бар жұрттар Тастан сарай салғызды Айшылык алыс жерлерден Көзіңді ашып — жүмғанша
Жылдам хабар алғызды.» — деп , радио, телефон, телеграфты айтса,
Мың шақырым жерлерге Аты жок кұр арбаны
Күн жарымда барғызды, — деп, поезд бен автомашинаны үлгі етіп көрсетті. Мұнда бұрын естімген, білмеген ұғымдар өмірге келді. Бүдан біз Ыбырай Алтынсарин казак баллар әдебиетіне көркем творчествосының жанз түрін енгізгенін байқаймыз. Бүл өлеңінен адамды таң — тамаша ететін, кісі
ікызығарлык, соған кұштарлығыңды арттыра түсетін техниканың болу эрежесін оку жэне үздіксіз оку аркылы ғана жетуге болатынын окымаған Саракгы халыктың жастарына дэлел етіп, үлгі етіп көрсетті. Ғылым адамды эр ,рЛі апаттан алып шығады, күткарады. Сауатсыз, караңғы адам жаратылыстың тіісіз сұрапылының кұрбаны бола бермек, оған дәрменсіз. Мұндай дэрменсіздіктн арылу үшін ғылым, тағылым табыстарын тез игеріп, орыс халкының ілімінен, мәдениетінен үздіксіз үйрене беру керек деп жар елды. 0зінін жас шэкірттеріне ғылым табыстарын мактан ете жырлады. Білім мен техниканың өз шығармаларының аркауы етіп, эр түрлі жолдармен эркашанұктырып отырды. Ғылым, өнер, техника жайларын сөз еткенде Ыбырай балалар ұғымындағы түсініктерден алыс кетпейтін, өздерінің күнделікті естіп, біліп айтып жүрген сөздері аркылы беруге ұмтылды Ыбырай ғылы, өнер, техника, мәдениет жактарын балаларға оңай түсіндіру халыктық стильден алыс кетпеген. Акын « Өнер білім бар жұрттар » атты өлеңінде оку білім алудағы максатты аша түсті. Балкожа сыкылдылардың бала окыткандағы максаты мен міндеттері өз халкының бір керегіне асу, оның прогрестік жолымен ілгерілеуіне жетекшілік жасау, мэденит жағынан салыстырғандабасқалардың бірнеше гасырлык кейін калған өз елін « Тастан сарай салдырып, айшылык алыс жолдардан, көзіңді ашып жұмғанша жылдам хабар алдыратын» елдердің катарына жеткізу деп білді.
Ыбырай Алтынсарин мейілінше киын жағдайда жұмыс істеді талай беттерге кездесті. Өтірік арыз « Жаптым жала, жактым күйенің» неше түріне кездесті. Бірак ол күрестен кажыған жок.Себебі оның келешекке деген сенімі зор болды. Ансаған армандарын өзі орындай алмаса да болашак жастар орындайды деп білді.Елді караңғыдан жарыкка шығаратын тек кана жастар деген корытындыға келді. Өзін коршаған караңғылык надандыктарды шеней келіп;
Біз надан боп өсірдік,
Иектегі сакалды,
«Өнер жігіт көркі» деп Ескердіік макалды.
Біз болмасак, сіз барсыз,
Үміт еткен достарым,
Сіздерге бердім батамды, -дейді.
Казактың алдына өнері ілгері елдердің мэдени табыстарының көлденең тартып ОЛ елдердің техникалық жетістіктері окудың жемісі, окыган адамға дүние кең, емір сүру жеңіл, өйткені білімді адам отпен суды өзіне қызмет еткізеді, Дуниенің ракаты мэдениетті өмір, жаксы тұрмыс, салтанат бэрі де өнер акылы Кол жеткен табыс. Біз де карап жатпалык, баска елдер жеткен өнерге ұмтылып, соған кол созайык деп жастарды өнерге үндейді.
Желкілдеп шыккан көк шөптей,
Жаңа өспірім достарым,
Қатарың кетті ау алыска -ай,
Ұмтылыңыз калыспай.
Ол кезде мектеп, оку окыту мәселесіне эркім эр түрлі карады. Қазак ішінд, мектептің, онда бала окытудың пайдасын тез ұккандар да, баласын орыс^ окытатын мектепке беруден тартынатындар да болды. Тіпті үстем таі өкілдерінің өздері де біріңғай болған жок. Ислам дініне берілушілер жәц, ескілікті берік сактағысы келгендер кадем окуын колдады. Кейбіреулері жаңаі! карай бейімделіп ел билеу үшін де патша өкіметінің ұлыктарын жаіц мектептерге беруді макұл көрді. Мұндайлар казақтың эр губерния, эр уездерінен де табылды. Бұлардың жері басқа болса да, аңсаған арман, көздегец максаттары бір болтын.
Үміт еткен көзімнің нұры балам,
Жаныңа жәрдем берсін хактағалам.
Атаң мұнда енеңмен есен — аман,
Сүйіп сәлем жазады бүгін саған Атаңды сағындым деп асығарсың,
Окуға көңіл берсең басыларсың,
Ата — анаңды өнер білсең асырарсың,
Надан боп білмей калсаң аһ ұрарсың Шырағым, мұнда жүрсең не етер едің Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргенмен не мұратка жетер едің? — деп Балкожаның Ыбырайға жазган хаты, тек Балкожа ғана емес сол сыкылдылардың бэрінің көздеген максатынан бәрі бір екендігін аңғартады. Балкожа мен Балкожа сияктылардың баласын окуға бергенде, окы білім ал, өнер үйрен соган колың жетсе ғана ата — анаңды асырай аласың деп окудағы максатты кара бастың камына әкеліп тірейді. Бірак сол 1850 жылы орыс казак мектебіне түскендердің бэрі бірдей «әкесінін баласы», халықтың баласы болып шыккандары да балды. Екінші жағынан олар патша өкіметінің казак балалары окитын мектептер ашкандағы алдарына койған максат — міндеттерін бас тартты. Ата — аналары, окуың мен тек біз үшін кызмет ет десе миссионерлер біліміңді тек патша өкіметінің ыкпалын казак даласында жүргізу үшін күш сал деді. Халыктың Ыбырай тәрізді адал ұлдары алған білімдерін өз елін мәдениетке жетелеуге, оку ағарту ісін өркендетуге жұмсады. Ол кезде надандыкка белшесінен батып жаткан елді окуға, білім алуга, мәдениетілікке шакыру тарихи іс еді. Сол бір тарихи кезеңде әлеуметтік мэні зор үлкен іс, ауыр жүкті аркалаған адамның бірі Ыбырай Алтынсарин болды. / 2. 228 — 229 /.
Ыбырай казак жастарын окуга шакырумен катар, адамгершілікке, махаббат достыкка, еңбекке, жігерлілікке, тапкырлыкқа, халкын сүюшілікке шақырады. Былайша айтканда, адам деген ардаұты есімді актай алатын кісі болып шығуды насихаттап, жастарға дұрыс тәрбие бергенде ғана бұл міндеттерді іске асыруға болатындығын ол жақсы ұғынды. Сондыктан өзінін оқытушылык, жазушылык, аудармашылык жұмыстарын осы максатка бағындырды.
Балага жастай дұрыс тәрбие беру бүкіл дүние жүзіндегі педогог галымдардың кәрі замандардан бері үлкен көңіл аударып, айырыкша көтерген мәселенің бірі десек, XIX ғасырдың екінші жартысында казак даласынан
0лаРға
‘чПС О*11 1 ■ — ‘■ “■ »«шаги ^ ЛЫ
*өН‘ У. ғалымдары К. Д. Ушинский, Л.Н. Толстой, Бунаковтармен пікірллес пеД°г 0ньІН 1879 жылы басылған “Қазак хрестоматиясын” алсак, әрі мазмұнны, Иғметодика жагынан жастарға дұрыс тэрбие беруге лайыктыланзып ЭР’ ‘гаНДыгын көреміз. Кітаптың максаты татар тіліндегі әдебиеттер аркь.шы кен тараган ислам діні мен оның зиянды әрекеттеріне карсы шығу, оьның ■»^на шын гылым беретін жаңа прннципті ұсыну және оны срыс алфа^иті °Р ы езінін ана тілінде тарату болса, балалардың жастарына лайыкты., ең ректі матерналды теріп жинастыру еді.
К » Кітаптын мазмұны бірнеше такырыпты камтиды:
Бұл кітапка балалар өмірі туралы орыс тіліндегі әр түрлі хрестома^-ия, көбіне Паульсанның хрестоматиясынан алынган эңгімелер, екі түрлі жас-дағы адамдардын өмірін суреттейтін эңгімелер, үш казак жырларынын ^лең, жырларынан үзінді, төрт казактың макал, мэтелдері.
Жинастырган материалдарына да, кұрастыруларына да автор мейл інше ұкыптылыкпен карап, тәрбиелік мәніне зор көңіл бөлген.И.И.Паульсаіұшың “Книга для чтения и практических упражнении в русском я^ЫКе” Хрестоматиясынан баскалары К.Д. Ушинскийдін “Детский мир”, “Рсрдное слово». Л.Н. Толстойдың балаларға арналган кітаптарынан алынған. Бұла*рдың көпшілігі — дэл аудармашылар да, біркатары-ерікті аудармаш Ылар. Кейбіреулерінің орысшадан тек такырып, сюжетін ғана алып, казактың өмірі мен тұрмыс — салтына жакындатып, өзінше жазған деуге болады. ІҚалай болғанда да жастарға дұрыс тәрбие беру үшін олардың дүние тануидылык көзкарасын кеңейту үшін “Қазак хрестоматиясының ” тек өз кезі ғанаі емес казірдің өзінде де мэні зор. Сондыктан да ол талай жылдар, талай рет бас^ылып, мектеп окушыларына ұсынылып келді. Бұл кітапка енгізілген әңгімел ерінде еңбек сүюшілік, талаптылык, жігерлілік, іздемпаздык, кішіпейілділік, ма^хаббат кайырымдылык, адамгершілік, жинактылык тагы баска осылар тәрізді жақсы мінез — кұлыкка тәрбиелеуге керекті мәселелерді камтиды. Еіұларға жалкаулыкты, киянатшылдыкты, надандыкты, соткарлыкты карсы қойып жастардың мұндай әдеттерден аулак болуына жол сілтейді.
Мысалы: хрестоматияға енгізілген өлен, энгімелердің балалардын Н<асына, сана — сезімдеріне лайыкталып, педогогика гылымының талап ететін мәселесінің берік сакталынуы өз алдына, сонымен катар оку, еңбекч талап, мейірімділік такырыптарына лайыкты әңгімелерді әдейі, саналы түрде таңдап злғаңдығын көреміз. Кітаптың бет ашары окуға шакырудан бастальид, оның әлеуметтік мэнін түсіндіру болса, сонымен катар негізгі такырыбыңың бірі енбек мәселесі болды. “Өрмекші, кұмырыска, карлығаш” эңгімесіңде, ең нішкентай жәндіктердің де өмір, тіршілік үшін тыным таппай енбіек етін жУретінін көрсете келіп, оларды балаларга үлгі етеді. Карлығаш өрмекцц кұрлы Жокпысың, сен де еңбек ет, боска жатпа дейді. Ал Ыбырай Алтынсариннің Әке мен бала” деген шығармасында мынадай эңгіме айтылады.” ‘ адам он жасар баласын ертіп, егістен жаяу келе жатса жолда калган аттың тзгасьІН КӨРІП °аласына айтады:” “Анау тағаны, балам, ала жүрдеп. Бала экесіне— Ь|нып
калган ескі таганы не кыласың,”- деді. Әкесі үндемейді. Тағаны өзі іліп алдьиц. жүре берді. Қаланың шетінде темірші үсталар бар екен, соган жеткен соң эке>. кайырылып тағаны соларға үш тиынға сатты. Одан біраз өткен соң, шие саті отырғандардан үш тиынға бірталай шие сатып алады. Сонымен шиеі, орамалына түйіп, шетінен өзі бірлеп алып жеп, баласына карамай, аяңдап жХ береді. Біраз жер өткен соң, экесінің колынан бір шие жерге түседі. Артыиа келе жаткан бала тым — ак кызығып келеді екен. Жерге түскен шиені жалма. жан жерден алып, аузына салады. Біраздан соң жэне бір шие, сонымен эрбі- шие тастаған жерге бір еңкейіп, шие теріп жеді. Ең соңында әкесі токтап тұряг баласына шиені орамалымен беріп тұрып айтты: көрдің бе, бағана тағаніі жамансынып, жерден бір ғана иіліп көтеріп алуға еріндің. Енді сол тағаға алні) шиенің жерге түскенін аламын деп, бір еңкеюдің орнына он еңкейдің. Бұдац былай есіңде болсын: “Аз жұмысты киынсынсаң, көп жұмыска тап боларсық азға канагат етпесең, көптен кұр каларсың,”- деді. Кейде сол нэрсені комсынып, оған көңіл бөлмеушілік, аз жұмысты киынсынып бойкүйездімк; салынушылык өмірде көп кездесе. Бұл жаксы эдеттің нышаны емес. Сондыктзһ балаларды жастайынан — ак бойкүйездікке, жалкаулыкка карсы еңбеқкч тэрбиелеу мәселесіне Ыбырай Алтынсарин ерекше көңіл бөлген. Жастаріы еңбек етуге дағдыландыруды үгіттеген оның баска да әңгімелері аз емес.
Жазушы «Атымтай Жомарт» әңгімесінде еңбекті дэріптейді. Еш нәрсеге мұктаждығы жок Атымтай еңбектен ұдайы кол үзбейді. Бұл ел аузында ертегі жыр болып кеткен, ежелгі араб жұртының әңгімесі болатын. Ыбырай осы ел аузындағы ертегіні балаларга арнап әңгіме етіп ұсынады. Әңгіменің идеясы да кейінгілерг үлгі боларлык жағы да Атымтайдың сөзінен айкын көрінеДі. Атымтай бір сөзінде «Күн сайын өз бетімен тапкан пұлға нан сатып алып жесем, бойыма сол нәр болып тарайды. Еңбекпен табылған дэмнің тәттілігі өзгеше болады екен», — дейді.
Алтынсариннің тэрбие жөніндегі негізгі такырыбының бірі — талап Талпынса, адам баласы ешбір алға баспаған болар еді. «Талапты ерге нұр жауар» — деген халык макалы да өмір тәжірибесінен туған. Жастык шак жігер. кайраттың толы кезі Бойдағы жасырын талант, өнерлерін жарыкка шығарып калатын кезде осы. Ол үшін талап керек. Әр нәрсені жігермен істе, өзіңніи не нәрсеге кабілетің, ыңғайың бар, колыңнан не келеді, соңына түссең, эрі өзіне. эрі қогамға пайда келтіре аласың, талапты да тандап ал дейді. Кейде талаптын, жігердің жоктығынан жап — жаксы өнердің жарыкка шықпай кетуі де мүмкін. Сондыктан өз талабыңмен өрге шык дегенді айтады. Міне, Ыбырай Алтынсарин «Талаптың пайдасы» деген эңгімесінде осыны толык жеткізіп бере алады әңгіменің мазмұны мынадай;
Даңкты Петр шіркеуге барып ғибадат етіп тұрса, сурет салып жаткан бір баланы көреді де, оның не жасап жатканын сұрады. Бала; «Сіздің салып жатырмын» — дейді. Петр суретті көрсе, мэз нәрсесі жок екен. Бірак акылдгі Петр патша ол баланың суретке талабы бар бала екенін ангарып, сурет салуга үйрететін оррнға бергізеді. Кейін сол бала үлкен суретші болады. ЖазушыныН бұл арадагы көздегені Петрдің акылдығын көрсету ғана емес, жас баланьШ
алады. / 7. 228-229 /.
Махаббат, мейірімділік туралы әсіресе “Мейірбанды бала”, “Шеше мен бала”. “Аурудан аяған күштірек” деген үш әңгімесін алуға болады. Махаббат, мейірімділік ата мен ананың үй ішіне деген махаббатынан басталады. Адамгершілікті ту ғып көтерген ұлы адамдар да алдымен өз атасын, өз туғандарын сүйеді, олардың кейбіреулері өсе келе, тек атасының баласы болмай, адам баласы бола біледі. Тек өзіме ғана ғана болсын деген мещандық көз карасты атап өтіп, адам деген ардакты атка ие болушылардың шын бакыты үшін кол созды.
“Мейірімді бала” әңгімесінде, 13 жасар кыз, патшаның үкімі бойынша колы кесілуге бұйырылған әкесі үшін патшаға арыз етіп, өз колын кесуге үсынады. Қыз “Таксыр жұмыс жасап бала шағаларын асырап отырған атамның колын калдырып, мына менің колымды кесіңіз”, — дейді. Мүнда жас кыздыңтек кана атасы емес, анасымен бауырларына деген де махаббаты суреттеледі.
Ананы кандай түрде бағалап, калай сүюдің айкын үлгісін жазушы «Аурудан аяған күштірек» деген эңгімесінде айкын көрсеткен. Бүл әнгімеде аягы сынған Сейіт деген бала жанына аяғының ауруы канша батса да анасын Ренжітпеу үшін кабак шытпағандығы айтылады. Автор бұл көріністі былай суреттейді.
Сейіт орам — ораммен жүріп келе жатканда, бір арбалы келіп аңдаусыз согып кетіп аяғын сындырыпты. Ойбайлап жылап жаткан баласын көріп, Шошығаннан шешесі талып калыпты. Мүны көрген Сейіт жыламак түгіл, сынған аяғын орнына салып таңып жатканда да дыбысын шығармай, кабағын Шьітпай жатты. Сонда сыныкшы кісі; «Аяғың ауырмай ма, кабағыңды да Шьітпай жатырсың ғой» деп сұрайды. Сейіт шешесі шығып кеткен соң демін
алып сыныкшыға сыбырлап «Ауырмак түгілі жаным көзіме көрініп түр, біра, менің жанымның киналғанын көрсе, эжем де киналып жыламасын дег жатырмын» -деді.
Сейіт шын мэнінде мейірімді болып суреттеледі. Мұндай жастарда жаж адамды сүйетін жаксы мінездің біртіндеп өсетіндігі сөзсіз. Бала кезіңе, әллпештеп өсірген анасының кадірін білген жастар алаканына салып аялаг тэлім — тәрбие беріп отырған үлы анасы — Отанын сүйетін, ол үшін дек жанының ауырганына ыңқ етпейтін нағыз отаншыл болып шығадьі Ыбырайдың бүл эңгімесінің идеясы осы. Бүл әңгіменің осылай түсінсек қаі, Сейіттің мейірімді мінезін дүрыс түсіне аламыз. Тәрбие мэселесін се кылганда, ерекше токтап өтуге керекті мәселенің бірі Ыбырайдың енбектеріңд, эр елдердің мэдениет майданындагы өз ара достык карым — катынастарын да бейнелеп отыратындығы. Ыбырай Алтынсарин балаларға баска елдің жақіц адамдарын үлгі етуі оның жалпы адам баласының достык идеясі аңсагандығын көрсетеді. Бүл келтірілген мысалдардан баска да Ыбырац Алтынсариннің аударған өзі жазган кыска әңгімелерінң эрі тәрбиелік мэні үлкен, эрі өмір кұбылысы мен адам өмірінің әр алуан жактарын камтиды Солардың ішінде әсіресе оның «Бай баласы мен кедей баласы» ел өшіп кетіп ойламаған жерден жүртта үмытылып калған екі баланың бастарынан кешірген бір тэуліктің окиғасын суретке арналса да, тереңірек караған адамға автордык ой түйінінде көптеген кыр жаткандығын аңғаруга болады. Бүл әңгіме сюжеті, кұрылысы жағынан орыстың үлы демократ жазушысы Салтыков Щедриннік «Бір шаруа генералды калай асырады дегенсатиралык ертегісіне үксайды «Баіі баласы мен кедей баласы» атты Ыбырай Алтынсариннің әңгімесінде үлкен иде* бар. Ғасырлар бойы еңбекшілерді канап, халыкты канауды ата мирасындаі: көріп, соның аркасында үлде мен бүлдеге оранып өскен бай баласының басын, күн туғанда дәрменсіздігін суреттеу аркылы жазушы сол когам кұрылысынын тамыры шіріп, оның адамдары өмірдің жасаушысы күресушісі мен жастас балалардың бірі акылдырак, екіншісі ақылсыз болуы мүмкін екндігін көрсе% болса, онда оларды екі таптың бейшарасы, үстемдік етуші таптың, ягнп жауыздык пен коярлықтың капшығы, мүгедектің бейнесі деген корытындыгй келетін сиякты.
Шыгарманың бас геройы етіп бай баласы мен кедей баласын алуынын өзінде үлкен сыр жатыр. Егер оның көздегені тек Үсеннің акылдылығы Асанның акылсыздығы, ягни жастас балалардың бірі акылдырак, екіншісі акылсыз болуы мүмкін екендігін көрсету болса, онда оларды екі таптан шыгарудың кажеті болмас еді. Жазушының бүл жерде көрсетейін дегені биологиялык және психологиялык мәселе емес, әлеуметтік мәселе. Асаннын есі дүп — дүрыс, дені де сау. Бір карағанда Үсен көш ілгері жатыр. Өмірмен бетпе — бет келгенде Асанның элсіз, мүгедектігіне кінэлі да Үсеннін өз күрдасынан асып түсіп, бетпе — бет келген өмір киыншылығымен алыса кетуінс негіз болатын түрмыс талкысы. Өз бетімен жерден еңкейіп шөп алмай өскеН Асанды өскен ортасы мен акылсыз — пұлсыз асыраган түрмыс өз бетімен күн көруге келгенде элсіздікке, бейшаралыкка үшыратса, әкесін де өзін де өз күіні өз еңбегімен күн көруге дағдыландырған киыншылық тұрмыс кедей баласЫ
болады. / 8. 234 — 239 /.
Ыбырай Алтынсарин баланы тәрбиелеуде ананың роліне ерекше маңыз беріп, көңіл бөлген. Оның аналык махаббатын, бала өсірудегі үздік кызметін тамаша суреттеген. Баланың алғашкы тәрбиесі ананың қолында болатынын айткан өйткені бала ананың бауыр еті, согып түрған жүрегі деп бағалаған.
Бала, бала, бала деп,
Түнде шошып оянған Түн ұйкысын төрт бөліп,
Түнде бесік таянған Қаймакты сүттей калкыткан,
Суык болса жөргегің Қорғасын октай балкыткан.
Айналасына ас койып,
Изенді көлдей шалкыткан,
Қолын катты тигізбей,
Кірлі көйлек кигізбей,
Исін жұпар аңкыткан
Бала тэрбииелеуде бұл ана еңбегін кадірлей білген үздік баға деуге болады. Балаға осындай өлеңдерді окып берсе, өздеріне жаттатса, ана кадірінің теңдесі жок кымбат та кадірлі екнін сонда ғана сезіне бастар еді.Ананың көңілі балада, баланың көңілі дапада деген сиякты ана еңбегін кадірлемеу, сыйламау, кейде тьіңдамай кету болмас та еді. Балаға бірінші берілетін тәрбие эркашан ата — анасын, өзінің жакын достарын сыйлауға үйретуден басталады. Ата — анасын сьійламаған бала ол жолдасына да, коғамға да ешкандай дұрыс касиет ете алмайды. Өзін элпештеп өсірген адамға немкұрайды караудан, опасыздык етУден ауыр кылмыс. Сондыктан да ана кадірін түсіне білу керек дейтін жалпы халықтык кағиданы эркашан баланын зердесіне салып отыру эрбір тәрбиешінің борышты міндеті дегенді Ыбырай Алтынсарин көп ескерткен мактасак әйелді мақтайық та, кұрметтелік те әйелді деген эдемі сөз де бар. Ал «Ананың сүюі» Детен өлеңі бала жанын тебірентерліктей мұнан да күшті, мұнан да әсерлірек
Кім сендерді, балалар, сүйетұгын,
Қуанышка куанып, кайгыға күйетұгын.
Түн ұйкысын төрт бөліп, кірпік какпай,
Шешең байгұс жүретұғын.
Кім сендерді сағынар шетке кетсең,
Ғылым іздеп, тез кайтпай көпке кетсең,
Ұмытпа ең кемінде жұлдыз сайын,
«Хат жазып тұр төбесі көкке жетсін» -деп ана кадірін аякка бастырмауг үндейді. Ана жүрегі, ананың аялы алаканы кашан да кұдіретті екенін ес*. калгысыздай етіп жадында сақтауды міндеттейді.
«Кім сагынар сендерді келгеніңше,
Құлындарын көзімен көргенінше Сендер қайтып келгенше адам болып ,
Еш арманым бломас ед өле — өлгенше».
Әдебиет адам тану кұралы дейміз ғой Ыбырай Алтынсарин ана кұдіретін аы образын жас өспірімдерге әдебиет аркылы танытып отыр. Бұл жолдар балаиі ананың жан дүниесіне үңілтеді. Ананың балаға берілгендік сезімі мен ога бакыт тілеген ізгі ниетті жас өспірімдерді тебірентіп жібереді. Ата — анат сыйлай білген бала, оның кадір — касиетін өз ата — анасындай кұрметтей алатыь боп өседі.
Балалар әдебиеті алдымен тәрбие жұмысымен тығыз байланысты болғанмен, ол бір жакты дамымаган. Оның әр алуан саласы тармактары бар Бала тәрбиелеу, балаға өмір жолын танытып, білім беру, сана — сезіміне козга; салып, әр жакты тәрбиелеу болып табылады. Сондыктан да Ыбыраі Алтынсариннің балаларга арналған шыгармалары да тәрбие, оку — білімге. еңбек етуге багытталғанын көреміз. / 7. 285-290/. Осы талданған эңгіме өлеңдерді қорытындылай келеменің түсінгенім, ойыма түйгенім Ыбыраіі Алтынсарин эңгімелері мен өлеңдерінің такырыптары бір бірімен үнд® көтерген мәселесі оку, білім алу, надандыкка карсы тұру болса. Әңгімелері тек кана еңбекке, адамгершілікке, мейірімділікке, жомарттыкка шакырады
Автор публикации
