4 мая, 2018 16:37
Мақсаты: кірме сөздер туралы тусінік. қазақ тілінің сөздік қүрамындагы кірме создердің сипатын, ену кезеңдерін. игерілу ерекиіеліктерін меңгерту.
1 Қазак тіліндегі кірме сөздердің сипаты, олардың зерттелуі.
2.Шыгыс тілдерінен енген сөздер.
З.Орыс тілінен енген сөздер.
Қазак тілінің сөздік күрамындағы кірме сөздер араб-парсы, монгол, орыс тілдерінен енген сөздерді күрайды. Олар — казак халкының гарихында араб, парсы, моңгол, орыс халықтарымен болган тарихи, мәдени, саяси, әлеуметгік байланыстарының, карым- катынасының нәтижесі.
Кірме сөздер (заимствование) дегеніміз тілдің өзіндік сөзжасам тэсілімен емес, баска тілдердің ықпалымен жасалган немесе олардан енген сөздер. Ягни сөздің дыбыстык түлгасы да, магынасы да өзге тілге катысты сөздер кірме сөздер делінеді. Жер шарында өмір сүріп келе жатқан үлкенді- кішілі халыктардың кай- кайсысында болсын өзге тілдермен ауысып келген кірме сөздер көптеп кездеседі. Мэдинетті кенжелеп дамыган үсак халыктарды былай койғанда, мэдинетті гүлденіп өскен ең озат деген халыктардың сөздік күрамы да таза тума сөздерден күралмайтындыгы дэЛ&лденген.
Қазак тілінің сөздік күрамындагы кірме сөздер негізінен төрт халыктың тілінен келіп енген: 1) араб тілі, 2) парсы тілі, 3) монгол тілі, 4) орыс тілі.
Ислам дініпің Қазак даласына таралуы, сауда-саттыктың дамуы, шыгыстың классикалык здебм мұраларының далалык үлгіде жырлануы сиякты экстралингвистикалык факгорлар эсерінен казак тіліне араб-парсы сөздері казактың біртұтас халықтык тілі калыптасканга депіп-ак, орта гасырлардың алғашкы ширегінен ене бастады.
Лраб- парсы тілдерінен ауыскан сөздердің барлыгы бірдей казак тілінің сөздік қорына епбегенімен, оның ішінде сөздік кордагы казақтың тума сөзіндей ұзак өмір сүріп, жаңа создер жасауға ұйгкы болған жасамыс байыргы сөздер көптеп табылады. Мысалы: мектеп, медіресе, мэдениет, каражат, несие, дарбаза, мемлекет, дүние, тәржіме, абырой, ар-ождан, гылым, ілім, парасат, дұга, азан, киямет-кайым, шаригат, тамұк, құрбан, айт, намаз сияқты коптегеп сөздердің, тіпген Уэли, Уэсила, Гаукар. Фатима, Мұхамет, Жамал, Мэлік т.б. адам есімдерінін шығу тегі араб-парсы тілдеріне барып саяды. аса, абырой, ар, дүние, аспан, бакыт, шаруа, кызмет, зат, акыл, кұдай, куат, дау, хабар, пайда, эйел, кас, бага, эл, азамат, айуан, дос т.б. Бұл сөздер кірмелігіне карамастан, ұзак өмір сүріп, сөздік кордағы сөздерге тән барлык касиетке ие болган.
Араб-парсы гілдерінен ауыскан сөздер аткаратың кызметі жагынан өзара бірдей деуге болмайды. Бұларды негізінен төрт топка бөліп карауға болады:
- Тілге әбден сіңісіп, казактың байыргы төл сөзіндей жымдасып кеткен актив сөздер. Мысалы: ас, бакыт, ар, дүние, шаруа, эл, дос, зат, кас, айна, дастархан, астар, нан, шам, сабын, сынап т.б.
- Жалпы халыкка таныс эрі түсінікті бола отырып, элеуметтік өмірдің, шаруашылык пен өндірістің, түрлі мамандықтын белгілі бір саласында басым жұмсалатын терминдік сипаты бар арнаулы сөздер. Мысалы: нарық, базар, байрак, арзан, карыз, борыш, хал-акуал, зейнет, емтихан, үкім, шарт, зейін, акпар, мэлімет, кұн, мата, сайыс, жэрдем, жарнама, жүгері, керуен, т.б.
- Әр түрлі экспрессивті- эмоциялык мәні бар, ерекше стильдік реңк тудыратын сөздер. Мысалы: махаббат, нұр, бісмілла, өмір, сапар, мэртебе, гибрат, абзал, азамат, дария, мырза, касиет, кайран, шіркін, астапыралла, т.б.
- Әдебн тілдің шеңберінен біржола ығыскан немесе ығысуға жағын жүрген сөздер. Мысалы: уалаят, міллэт, газал, уэзір, мүкэммал, шайыр, сауал, сағыр, дәркер, баһадүр, шаһар, кам, шырагдан, жарапазан, мала, мизам, зэлзала, т.б.
Араб- парсы сөздері тілімізге негізінен үш сала бойынша енген:
- Гылым мен мәдениетке, элеуметтік өмірге байланысты: тарих, эдебиет, мәдениет, хакім, тэрбие, тэржиме, емтихан, емле, галым, пэн, сэлем, сапар, казына, эдет, элем, кабілет, канагат, маглұмат, назар, мэжіліс, мекеме, мектеп, дидар, бишара, абырой, дұшпан т.б.
- ҮЛ тұрмысы мен шаруашылыкка. саудага байланысты: бэс, жиһаз, парак, каражат, кіре, шерік, аукат, касап, несие, шарап, багбан, халва, дэм, дүкен, дарбаза, дихан, кеме, макта, миуа, зембіл, сарай, кұмыра т.б.
- Дінге байланысты: кұран, имам, мешіт, мүфти, кұдірет, кұрбан, ораза, дұға, азан, жэһэннам, жаннат, рамазан, жаназа. эулие, кажы, казірет, кпямет, шаригат, айт, тамық, кұтба, зікір, зекет, бейіш, намаз т.б.
Араб-парсы тілдерінен ауыскан кірме сөздер казақтың төл сөздерімен синонимдік карым-катынаста жұмсала жүріп, стильдік мэні жағынан саралауына ыкпал жасады.
Қазак тілінің монгол тілдерімен карым-катынасы екі түрлі жагдайда карастырылады. Бірінші, казак тіліндегі монгол тілдерінен тікелей кірген сөздер жайында. Бұған ең алдымен екі халыктың гасырлар бойы коршілес тұрып, бір-бірімен тікелей карым-катынас жасауы себеп болған.
Қазак тіліне монгол тілдерінен кірген сөздер негізінен экімшілік, ел билеуге байланысты: улыс, покер, жасак, ноян, күрылтай, аймак, жарлык т.б. Жер-су атауларына байланысты создер коп кездеседі: Тарбағатай (суырлы), Кандагатай (бұғылы), Толагай (бас), Катонкарагай (катон-кайын), Баянаул (Баин ола-Бай тау), Доланкара (жеті тау), Зайсан (жаксы), Нұра (жыра), Мұкыр (шолақ кыска), Қоргалжын (хорһолджин-қоргасын), Қордай (карлы), Алтай (алтын тау), Нор (кол), Нарынкол (жіцішке озен) т.б.
Екіиші, казак тіліпе монгол тілдерінсн ауыскаи сотдерден баска олардың біріисн біріие ауысты деуге келмейтін, екеуіне де оргак соідср жайында. Қазак лексіікасына монгол тіліндегі еоздермен тур-тұрпаты, магыналары үксас, үйлес сөздер, эсіресе зат есім, сын ссім, стістіктер коп табылады. Мысалы, малга байланысты: кой (кон), койшы (кончын). гол (тол), бұка (бух), бура (буур), баран (бараан), донежін (дөнөжин), күнан (хуннан), күнажын (гунжын), түсамыс ( гуша), токым (тохом) т.б. : ацга байланысты: бүгы (буга), барс (барс), ан (ан), өлекшін (өлогчин), какпан (кавх), аулау (авлах), жым (жим) т.б. шаруашылыкка байланысты; эбдіре (абдар), тебен (тәбнә), алтын (алтан), гемір (төмор), жез (зес), балта (балг), бауырсак (боорцог), балшык (балчиг), жапсар (завсар), домбыра (домбор) г.б. Туыстык атаулар: күдаги (худаги), ер (эр), абысын (авьсан), төркін (төргем) т.б.; сын есімдер: ала (алаг), кап-кара (хап-хар), көкпенкөк (хов-кок). күрең (хурэн), сары (шар), тентек (тэнгэ) т.б.
Аса кернекті алтаист, поляк ғалымы В.Котвич монгол тілі лексикасынын шамамен 25%, морфологиялык элементтерінің 50% түркі тілдерімен ортак болып келетінін айтады. Корнекті галым Рэбига Сыздык түркі-монғол ортактыгына барып саятын біркыдыру сөздердің казак тілінде эбден калыптасып, жымдаскан сөз тіркестерін күрайтынын, оларды монголдардан енген кірме сөз деп санауға болмайтынын айтады. Ғалым айылын жимау, туралап калу, күр атка мінгендей сиякты түракты тіркестер күрамындагы «үрсй» магынасындагы айыл, «арыктау» мағынасындагы түралау, «өткен жылдан мінілмеген тың ат» магынасындагы күр сөздерін түркі-монголға ортак соз ретінде таниды.
Түркі-монгол тілдерінің базистік лекснкасын жэне грамматикалык жүйесін салыстыра зерттеуші белгілі галым Б.Базылхан «Монғолша — казакша» сөздікке енген 40 мың сездін 60% екі тілге ортак сөздер екенін айтады.
Монғол тілдері мен түркі тілдерінің үйлестігі негізіне сөздік кордагы сөздермен катар. олардың грамматикалык күрылысынан да айкын көрінеді. Түркі тілдері сиякты монгол тілдері де жалғамалы тілдердің катарына жатады.
Орыс тілінен ауыскан кірме сөздерді екі кезеңге боліп караймыз; а) 1917ж. Қазан тонкерісіне дейінгі кезең, э) Қазан төңкерісінен кейінгі кезең.
Төңкеріске дейінгі кезенде ауыскан орыс сөздері ауызша сөйлеу тілі аркылы ешен. Қазіргі әдеби тілімізде осы кезеңде ауыскан орыс сөздері (бірлі-жарым терминдік мэні бар сөздерді коспағанда) негізінен казак тілінің емлесіне сай, өзгерген калпында жазылады. Бүл сөздерді мынадай топка бөліп караймыз.
а) Түрмыс кажетіне катысты сөздер: Мысалы, жэшік (ящик), кереует (кровать). бөтелке (бутылка), бөшке, мошке (бочка), т.б.
э) Әкімшілік баскару ісіне байланысты сөздер. Мысалы. ояз (уезд), шен (чнн), міпэпас (манифест), болыс (волость), старшин (старшина), сот (суд), түрме (тюрма), уйез (уезд), губерне (губерня), т.б.
б) Ғылым мен мэдениетке, техникага катысты создер: Мысалы. зауыт (завод), пабрік (фабрика), мәшине (машина), параход миннот (минут), секонт (секунд), газет (газета), жорнал (журнал), агроном, кемназия (гемназия), т.б.
в) Қоныс аударуга катысты сөздер: Мысалы, участке (участок), пылан (плап). занмка. колония, землемер, котыр (хутор). аренда (аренда), десетина (десятина), ысклад (склад), загон, сажен (сажень) т.б.
Екінші кезеңде орыс тілінен сөздер еш өзгеріссіз енген. Әсіресе орыс тілінен жэне орыс тілі аркылы баска тілден енген сөздер казак терминологиясын калыптастыруда терминдік үгым атауы ретінде жүмсалды.
Әр үлт тілінің терминологиясын жасауда кандай да бір гылыми принңипке негізделенеді. Қазак тіліндегі теріминолоіияны калыптастыруда негізінен екі зүрлі прііпціш бар. Бірінші, терминологияны калыптастыруда казак тілінің өз мүмкіншілігін пайдалану.
Екінші прицип- терминдерге казак тілінде балама болмаган жагдайда оларды орыс тілінен алып пайдалану. Бүларга негізінен интернационалдык терминдер жатады.
Коптеген тілдерге ортак, халыкаралык сипаты бар сөздер интернацноналдык терминдер деп аталады. Мысалы: биология, химия, атом, театр, графика, констетуция. революңия.
демократия, архитектор, циклон, роман, поэзия, пейзаж, континент, аптека, эксперемент,
электр, экономика, грамматика, т.б.
Ботен тілден енген сөздердің басым көпшілігі өздерінің эу бастағы магынасын сактайды, кабылдаушы тілде семантикалык түртыдан өзгеріске көп түсе коймайды. Әйтсе де кірме создердін о бастагы магынасын күбылтып, озгертетіндері сирек те болса кездеседі. Мысалы. француз тілінде »соз»деген магынаны білдіретін «рагоіе» сөзі орыс тілінде пароль «жасырын шартты белгі», «жасырын сөз» деген магынада колданылады, ал казак тіліне пароль сөзі орыс тілі аркылы енгендіктен, оның эу бастагы француз тіліндегі магынасы емес, орыс тіліндегі магынасы сакталган.
Корыта айтканда, сөздік кұрам, ен алдымен, сөз тудырудың сан алуан тэсілдері аркылы сол тілдіц ішкі мүмкіншіліктері негізінде, тілде бүрыннан бар сөздердің мүмкіндіктерін пайдалану аркылы жэне өзге тілдің атауларын өзгеріссіз кабылдау аркылы жүзеге асырылады.
Автор публикации
