2 апреля, 2018 23:00
Сын есімнің магыналық топтарының бірі-қатыстык сын есімдер туралы грамматикаларда“катыстық сын есімдер өздері жасалған түбір сөздің мағынасымен сыбайлас келіп, сол белгілі бір заттың белгісін баска бір заттың, істің катысы аркылы білдіреді (31, 71),”“бір заттың белгісін басқа бір заттың я іс-кнмылдың катысы арқылы білдіретін сөздер (63, 178),” “бір заттың белгісін баска бір заттың, қимыл іс-әрекеттің, сынның катысы аркылы білдіретін создер(32, 461),”-деген аныктамалар берілген. Мысалы, жауынды күз, білімді студент, сулы жер, үкілі домбыра, малды ауыл, қүзгі жел, көриіілес ауыл, қатулы кабақ, үюлі шөп т.б. Осы мысалдардағы жауыиды, білімді, сулы, үкілі, малды, күзгі, көріиілес, қатулы, үюлі сөздері- катыстык сын есімдер. Қатыстық сын есімдер морфемдік кұрамы жағынан-негізгі жбне жомекші морфемалардан тұрады, яғни“эр түрлі жұрнактар ар-кылы баска сөз таптарынан жасалатын туынды сөздер болады (31, 71),” Мысалы, сгюлы, (текемет), тастак (жер), карлы (кыс) т.б. секілді туынды сын есімдердің мағыналары оздерінің түбірі болып тұрған-ою, тас, кар сөздерімен тығыз байланысты, өйткені оюы жок текемет оюлы, тасы жоқ жёр, тастак,.кар жаумаган кыс карлы деп айтылмаған болар еді, ал оларга жалғанған -лы,-так,- лы жұрнактары текеметте, жерде, кыста сол белгілердің бар екенін керсетіп тұр.
Олай болса, катыстық сын есімдердің кұрамындағы негізгі морфема мен косымша морфеманың әрқайсысы өзіндік кызмет атқарады.
Қатыстық сын есімдер негізінен есімдер мен етістіктерден жұрнактар аркылы жасалады. Мысалы, камысты, шилі, пайдалы, намысқор, күлдіргі, і тапқыш, берегси т.б. Осы катыстық сын есімдер камыс, ши, пайда, намыс есім ісоздеріне -ты,-лі,-лы,-қор жұрнақтары жалғану аркылы, ал күлдір, тап, бер етістіктерінен -гі,-қыш,-егсн жұрнактары аркылы жасалган. Мұндай есімдерден және етістіктерден катыстық сын есім жасайтын сөзжасамдык ‘жұрнақтар өте көп. Ол жұрнактар проф. Н.Оралбайдың“Қазак тілінің сөзжасамы” атты окулығында кеңінен талданған(41, 136).
Осылайша, “сөзжасам косымшалары зат атауын білдіретін немесе есі мәнді және кимылды білдіретін сөздерге жалғанып, сол создің магынасына қатысты ол ұгымдардың бар, я жок, соган бейімділік, мекендік т.б. тэрізді сөзжасамдык магына тудырады да, ол екінші бір затқа катысы болу аркылы •• [Катыстық сын есім болады(32,462),” — .
’ Қатыстык сын есімнің, еңбектерде көрсетіліп жүрген тагы бір ерекшелігі олар сын есімнің шырай қосымшаларымен түрленбейді. Ал егер сөзжасамдык жұрнак аркылы жасалған сын есімдер шырай тұлгаларм аркылы тұрленетін болса, онда олар сапалык сын есімдерге ауыскан создер болып есептеледі. Мысалы, білгір-білгір-леу,-біп-білгір, өте білгір, икемді-чкемдірек, икемділеу, іп-икемді, өте икемді т.б. Бұл ерекшелікке соңгы зерттеулерде де көңіл бөлініп жүр. Қазіргі қазак тіліндегі катыстык сын есімдердің семантикалық және стильдік сипатын карастырған Г. Сыздықова оз зерттеуінде осы мэселені де қамтыған. Автор сапалык сын есімге ауыскан қатыстык сын есімдерді толык жэне жартылай ауысқан деп екіге бөліп, толық түбегейлі түрде ауысқан катыстық сын есімдерде сапалык мән үстем болатындыгын, ал жартылай ауыскан катыстық сын есімдер бірде қатыстық, бірде сапалық мэнде қолданылатындығын мысалдармен дәлелдеген (49, 12).
Автор публикации
