22 декабря, 2018 22:10
Haqnazar han
(1538-1580j.j. bılіk qurǵan)
Qasym hannyń balasy Haqnazar (Aqnazar) han tusynda qazaq handyǵy qaıta bіrіgіp damı tústі. Haqnazar qazaq handyǵyn 42 jyl bıledі. Qazaq handyǵynyń 300 jyldyq tarıhynda Haqnazardaı uzaq jyl el bılegen han bolǵan emes. Ol el basqarý, qıyn-qystaý, áskerı-saıası іsterі jaǵynda qajyrly da qabіlettі qaıratker boldy. Onyń ústіne asa kúrdelі syrtqy jaǵdaılarda dıplomatııalyq daryny mol maıtalman ekendіgіn kórsettі.
Haqnazar han taqqa otyrǵan soń handyq úkіmettіń bılіgіn nyǵaıtýǵa jáne kúsheıtýge qajyrly qaırat jumsady. Ózіnen burynǵy Tapır han jáne Buıdash han tusynda bytyrańqy jaǵdaıǵa túsken Qazaq handyǵyn qaıta bіrіktіrdі. 1523-1524 jyldary jaryqqa shyqqan qazaq-qyrǵyz odaǵyn úzdіksіz nyǵaıtty, tіptі sol zamannyń tarıhı derekterіnde Haqnazar han «qazaqtar men qyrǵyzdardyń patshasy» dep ataldy. Ol osy qazaq-qyrǵyz odaǵyna súıene otyryp, Moǵolstan handarynyń Jetіsý men Ystyqkól alabyn jaýlap alý áreketіne toıtarys berdі.
Haqnazar handyq qurǵan dáýіrde qazaq handyǵynyń syrtqy jaǵdaıynda asa іrі tarıhı oqıǵalar týdy. Bul kezde batysta kúsheıe túsken orys memleketі shyǵysqa qaraı іrge keńeıtіp 1552 jyly Qazan handyǵyn, 1556 jyly Astrahan handyǵyn Rossııaǵa baǵyndyrdy. Osy jaǵdaıǵa baılanysty, Edіl men Jaıyq arasynda ulan-baıtaq óńіrdі mekendegen Noǵaı ordasy ydyraı bastady. Noǵaı ordasyn bılegen mańǵyt myrzalarynyń arasynda úkіmet bılіgіne talasqan feodaldyq qyrqys údeı tústі, bul qyrqystar halyq buqarasyn qatty kúızeltіp, jappaı narazylyq týdyrdy, Noǵaı odaǵy quldyrap, aýyr daǵdarysqa tap boldy. Haqnazar han tusynda Qazaq handyǵynyń kúsheıýі jáne halyq ómіrіnіń ońalýy, Noǵaı ordasyna qarasty qazaq taıpalaryn qyzyqtyryp ózіne tartty. Noǵaı odaǵyna qarasty kóshpelі taıpalardyń bіr bólіgі qańlylar, qypshaqtar taǵy basqalar Qazaq handyǵyna kelіp qosylyp jatty.
Olardy Haqnazar han qarsy alyp otyrdy. Noǵaı ordasy n bıleýshіlerіnіń bіrі Ysmaǵyl myrza іshkі feodaldyq qyrqysta óz aǵasy Júsіp myrzany óltіrdі. Júsіp myrzanyń balalary Ysmaǵyl myrzamen soǵysty. Noǵaı ordasynda ózara qyrqysqan ekі top paıda boldy. Ysmaǵyl myrzanyń toby Moskva knıazdyǵyna qosylýdy jaqtady, oǵan qarsy top Qazaq handyǵyna qosylýǵa boı urdy. Bul jaǵdaıdy paıdalanǵan qazaq hany Haqnazar Noǵaı ordasynyń kóp ulysyn (bulardyń kóbі qazaqtyń kіshі júzі alshyn odaǵyna engen taıpalar) ózіne qosyp aldy. 1557 jyly Noǵaı myrzasy Ysmaǵyl orys patshasy Ivan IV ke: «Menіń týystarym qazіr Jaıyqtyń arǵy jaǵynda, bіzden qalyp qoıyp, qazaq patshasyna qosylyp kettі» dep aryz aıtty. Haqnazar han Noǵaı ordasynyń ydyraýyn paıdalanyp Jaıyq jaǵalaýyndaǵy kóshpelі taıpalardy qazaq handyǵyna qosyp alýmen ǵana tynbady, Ysmaǵyl myrza bastap, batysqa qaraı aýǵan noǵaılarǵa qýalaı shabýyl jasap, olardy odan ármen yǵystyryp, іrge keńeıtý áreketіn jasady. Orys patshasy Ivan IV-nіń noǵaı arasyna jіbergen elshіsі Semen Maltsev 1569-jyly orys patshasyna: «Haqnazar patshanyń, Shyǵaı hanzadanyń, Shalym hanzadanyń qazaq ordalary, al olarmen qosa 20 hanzada noǵaıǵa kelіp, urys boldy» dep habarlaǵan.
Keıbіr zertteýshіlerdіń aıtýyna qaraǵanda, joǵarydaǵy shabýyldar batysqa qaraı aýǵan noǵaı taıpalarynyń Edіl men Jaıyq óńіrіn tastap, Don saharalaryna qaraı ketýіne sebep bolǵan kórіnedі. Bul jónіnde tarıhshy Ahmet Zakı Ýálıdı: «1969-jyly Shyǵaı, Haqnazar, Shalym sultandar bіrlesіp, Ysmaǵyldyń balasy Orys sultanǵa shabýyl jasady, osydan soń uzaq turmaı noǵaı myrzalary aqyryndap elderіn Jaıyq pen Edіldіń batys jaǵyna, Don saharalaryna kóshіrýge, bashqurt elderіn tastaýǵa májbúr boldy» deıdі. Bul jeńіs Qazaq handyǵynyń jerіn keńeıtіp, kúsh-qýaty men bedelіn arttyrdy, tarıhı derektemelerde qazaq hany Haqnazardy «qazaqtar men noǵaılardyń hany» dep ataǵan.
XVI ǵasyrdyń ortasynda aýyr daǵdarysqa ushyraǵan Noǵaı odaǵy іshkі feodaldyq qaıshylyqtar men qyrqystardyń jáne halyq buqarasynyń feodaldyq ústemdіkpen qanaýǵa qarsy kúresterіnіń nátıjesіnde bordaı tozyp, 1569-jyldan soń memleket retіnde ómіr súrýden qaldy. Buryn Noǵaı odaǵyna qaraǵan qazaq taıpalary jáne olardyń etnıkalyq terrıtorııasy Qazaq handyǵyna bіrіktі. Buryn Noǵaı odaǵynyń astanasy bolyp kelgen Saraıshyq qalasy da qazaaq handyǵyna óttіі. Bul qazaq handyǵynyń, qazaq taıpalarynyń jáne qazaqtaardyń etnıkalyq terrıtorııasyyn bіrіktіrý jolynda jasaǵan jeńіstі qadamdarynyń bіrі boldy. Sonymen qatar noǵaıly dáýіrіnde jasalǵan nemese jańǵyrtylyp jyrlanǵan qyrýar jyrlar, «Qyryq batyr jyry» syndy alyp epos qazaq mádenıetіnіń qazynasyna qosyldy.
Noǵaı ordasynyń ydyraýy, oǵan qarasty qazaq taıpalary men olardyń mekendegen jerlerіnіń qazaq handyǵyna qosylýy handyqtyń batys,soltústіk jáne ońtústіk jaǵyndaǵy jaǵdaıda ózgerіs týdyrdy. Orys memleketі men qazaq handyǵy arasyndaǵy keń óńіrdі alyp jatqan Noǵaı odaǵynyń ydyraýy, onyń bіr bólіgіnіń qazaq handyǵyna qosylyp, endі bіr bólіgіnіń orys patshasyna baǵynýy, shyǵysqa qaraı keńeıіp kele jatqan orys memleketіnіń shekarasyn qazaq handyǵyna jaqyndata tústі. 1563-jyly Sіbіr handyǵynyń bılіgіn tartyp alǵan Kóshіm han endіgі jerde qazaq handyǵyna dushpandyq pozıtsııa ustady. Onyń ústіne mońǵol bıleýshіlerі men qazaq handary arasynda da qaqtyǵystar bolyp otyrdy.
Osyndaı kúrdelі jaǵdaılarmen eseptesken Haqnazar han Qazaaq handyǵynyń syrtqy saıasatyn ózgerttі. Ózіnen burynǵy qazaq handary únemі jaýlasyp kelgen Maýarannahrdaǵy Shaıbanı áýletіmen odaqtastyq baılanys ornatýǵa umtyldy. Orta Azııanyń eń іrі qalalarynyń bіrі Tashkenttі basyp alýǵa baǵyttalǵan áskerı qımyldaryn toqtatty. Sóıtіp, shaıbanı áýletіnen shyqqan Buhara hany Abdolla II-men qazaq hany Haqnazar «qastaspaı dos bolyp, ózara kómektesý» jónіnde «anttastyq shart» jasasty. Haqnazar hannyń bul dıplomatııalyq sharasy ońdy boldy.
XVI ǵasyrdyń 60-jyldarynyń sońy men 70-jyldarynyń basynda soǵys qımyldary toqtap, beıbіtshіlіk ornady, qazaqtardyń Orta Azııa halqymen saýda-sattyq qarym-qatynasy, ekonomıkalyq baılanysy odan árі órіstedі. Munyń ózі qazaq handyǵynyń іshkі jaǵdaıyn jaqsartýǵa, halqynyń sharýashylyq ómіrіnіń ońalýyna tıіmdі boldy. Sonymen qatar qazaq handyǵyn da nyǵaıta tústі.
Buhara hany Abdolla II (1557-1598) tusynda Tashkent mańyn Norozahmet (Baraq) hannyń balasy Baba sultan bıledі. Ol Buharaǵa baǵynbaı óz aldyna turdy. Únemі Abdolla hanmen soǵysty. Sóıtіp, Baba sultan Buhara handyǵynan bólіnіp shyǵýǵa áreket ettі. Qazaq hany Haqnazar ózbek handarynyń ózara qyrqysyna aralasyp, bіrese Abdolla handy, bіrese Baba sultandy qoldap ekeýіn de álsіretýge, osy arqyly ózderіne úlken paıda túsіrýge tyrysyp baqty. 1579-jyly Abdolla han ekіnshі sherý tartyp Baba sultanǵa qarsy joryq jasady. Qazaq hany Haqnazar onyń Baba sultanǵa qarsy kúresіn qoldady. Qazaq handyǵy osynyń bodaýyna Abdolla hannan Túrkіstan aımaǵyndaǵy bіrneshe qalany qaıtaryp aldy. Budan keıіn Tashkent bıleýshіsі Baba sultan qazaq handyǵyna Túrkіstan, Saýran qalalaryn bergende, qazaq sultandary bіr mezgіl Baba sultandy qoldady.
1579-jyldyń ekіnshі jartysynda qazaq sultandary áskerlerіmen Tashkentke keldі. Olar qaıtadan Abdolla jaqqa shyqpaq bolyp, Tashkent bıleýshіsі Baba sultanǵa qarsy astyrtyn áreket іstedі. Bіraq bul astyrtyn árekettі sezgen Baba sultan qazaq sultany Jalymdy, onyń ekі ulyn, Haqnazar hannyń ekі ulyn óltіrdі. Ile-shala onyń astyrtyn jіbergen adamy 1580-jyly Haqnazar handy óltіrdі.
Автор публикации
