Білім берудің мазмүнын жоғары деңгейде жасау

3 февраля, 2018 18:54

 

Вілім берудің сын елегінен өтіп, таңдап алынған мазмүнын ніасау, өдетте, модульдік-блоктық өдіс арқылы жүзеге асыры- ^лады.

16-кесте. Мамандыңтардың салалық және салааралың
интеграция кезіндегі ңөп салалы мамандық бойынша оқыту
мазмүны блоктарының қалыптасуы

ЖАЛПЫ БІЛІМ БЕРУ ДАЙЫНДЫҒЫ

КӘСІБИ ДАЙЫНДЫҚ БЛОК

Салааралық (салалық, өндірістік топтар

Модульдік-блоктық әдіс (ең басты қүрылымдық элементтердін аттары бойынша) білім беру мазмүнын нақты жасайтын шы- ғармашылық топтың өкілдерін айқындап береді. Сөйтіп, онын тікелей көмегінің арқасында көсіптік білім беру жүйесі икемділік сипат алады және өзгерістерге үшыраған әлеуметтік-экономи- калық жағдайлармен санасып та отырады.

Білім берудің мазмүнын қалыптастырған кезде модульдік- блоктық әдісті қолдану — көсіптік білім беру мазмүнынын талданып ой елегінен өткізілген нәтижелерінің жоғарыда атап өтілген әрбір қабат бойынша топтастырылуын және білім берудін бір немесе бірнеше мақсатын жүзеге асыратын білім берудін өрі мазмүнды, өрі функционалды түрғыдан аяқталған күры- лымдық элементтері — блоктар мен модульдер түрінде қалыпта- суын көздейді.

Білім берудің мазмұнын белгілі бір бағытта талдау — үздіксіз білім беру жүйесінде базалық түрғыдан қарастырылатын баста- у_Ьпн көсіптік білім беру мамандығынан басталады.

Он алтыншы кестеде салалық және салааралық интеграци- ялау жағдайында кең профильді (мысалы, үш бірдей маман- дық) мамандықтар бойынша оқыту мазмүны блоктарының қабат бойынша қалай қалыптасатындығы көрсетілген.

г, Жалпылама түрғыдан алып қарастырғанда көсіптік білім беруДІҢ мазмүны жалпы білім беру мен көсіптік дайындықты қамтиды.

Жалпы білім беру дайындығы гуманитарлық жөне жараты- лыстану блоктары арқылы берілген.

Енді осы атап өтілген көсіптік дайындық блоктарының мазмүнын толығырақ қарастырып көрелік.

Жалпы техникалық блок өндірістің белгілі бір салалары- ның топтарына (өндіріс, өндірістің бөлімдері) төн салааралық қолданыстағы техника мен технологияның ғылым негіздерін көрсететін оқу материалдарын қамтиды. Мүндай материалдар сол мамандық жататын нақты сала (өндіріс бөлімдері, қызмет түрлері) бойынша жинақталады.

Салалық блок өндіріс пен саланың жалпы технологиялық жөне экономикалық негіздерін, белгілі бір салада (өндіріс ор- нында) қалыптасқан еңбекті бөлу жүйесіндегі мамандықтың алатын орнын, өндіріс салаларының басқа да мамандықтарының ең ба- сты функцияларымен қысқаша таныстықты, өндіріс саласында еңбекті қорғау жайындағы мөліметтерді, өндіріс экологиясы жөне т.б. ашып көрсететін оқу материалдарын қамтиды.

Жалпы кәсіптік блок болса белгілі бір сала (өнеркәсіп) шеңберінде немесе салааралық деңгейде бөлініп бір-біріне үқсас болып келетін мамандықтар тобына интеграциялық негіз бо- лып табылатын теориялық жөне практикалық оқу материалда- рын қамтиды. Ол топқа жататын техникалық-технологиялық немесе мамандықтың қызметтік негізі болуы ғажап емес. Ал егер бүл мамандықтар үшін салалық блок бөлінбейтіндей бол- са, (салааралық топтастыру жағдайы туындаған кездерде) онда салалық блокқа тән (мысалы, экономикалық сипаттағы) эле- менттер жалпы кәсіптік блоктың қүрамына кіре алады.

Көсіптік блок білім беру процесінде басты рөл атқарады. Бүл жағдай бүл блоктың алатын орнына да, оның маңыздылы- еьіна да тікелей байланысты болып келеді. Оқу материалы дәл °сы көсіптік блок шеңберінде беріледі, ал оның негізінде көсіптік Қызметтің білім берудің мақсатына сай келетін түрлерін жоға- Ры деңгейде игере білу қажеттігі жатыр.

Көп жағдайларда кәсіптік білім беру белгілі бір көсіп бой- ынша түрлі мамандық иелерін дайындауды көздейтін кең профильді жүмысшылар дайындап шығаруды мақсат етеді. ЭДүндай жағдайда көсіптік блок білім берудің көсіптік маман- ДЫққа айналу интеграциясына негіз болып табылатын мазмү- нын ғана қамтиды да, ал жекелеген мамандықтардың мазмү. нын суреттеу арнайы блоктардың үлесіне тиеді.

Арнайы блок мамандыққа жататын, көсіпті игеруге кажетті теориялық жөне практикалық материалдарды қамтиды. Ар. найы блоктың тагы бір түріне жалпы арнайы блокты да жат- қызуга болады.

Жалпы арнайы блок белгілі бір кәсіп ауқымы кең техника- лық-технологиялық кеңістікті қамтитын және еңбектің мазмү- нына қарай ерекшеленетін мамандықтарды өз аймағына қосыц алған жагдайда гана көрініс табады. Алайда кәсіптің бірнеше мамандықтар үшін жалпы арнайы блок түрінде көрініс таба- тын білім берудің жалпы мазмүнын бөліп алып қарастыруға да болады.

Мысалы, тігінші мамандыгы бойынша оқытудың мазмұнын таңдауда жоғары қабат тоқыма өндірісіне сөйкес келсе, ал орта қабатқа жеке адамдарға киім тігу технологиясына үқсас ма- мандықтар сай келеді. Өз кезегінде төменгі қабат маманданды- рылу процесінің нөтижелерін ескере отырып, өзіне тігінші ма- мандығын қалап алады. Мысалы, “өйелдердің жеңіл киімдерінің тігіншісі”, “өйелдердің сыртқы киімдерінің тігіншісі”, “ер адамдар киімдерінің тігіншісі”. Бірінші қабатта көрініс тапқан мазмүндылық бүкіл тігіншілік өнеркәсібі үшін жалпы техникалық немесе салалық блок түрінде қалыптасады (оқыты- латын пөндер: “Материалтану”, “Қүрал-жабдықтар”, “Нарық- тық экономика және шаруашылықты жүргізу әдістері”). Ал екінші қабатта жеке адамдарга киім тігуге үқсас мамандықтар тобы үшін жалпы көсіптік блок түрінде көрініс табады (оқыты- латын пәндер: “Іскерлік мөдениеті”, “Киімдерді көркемдеуді жобалаудың негіздері”). Өз кезегінде үшінші қабатта арнайы тігінші мамандығы үшін жалпы кәсіптік блок түрінде көрініс табады (оқытылатын пәндер: “киімді тігу технологиясы”, “киім үлгісін қүрастыру мен жасаудың негіздері”). Біздің ойымызша, бүл қабатқа әйелдердің жеңіл киімдері, өйелдердің сыртқы киімдері және ерлердің киімдері бойынша мамандандырылған арнайы үш блок та сөйкес келеді. Бүл блоктың оқу пәні “Киімдерді тігу технологиясы” таңдап алынатын мамандыкка байланысты нақты материалдармен толықтырылып отырады.

Мүндай әдіс үздіксіз кәсіптік білім беру жүйесінің түтасты- ғын сақтау түрғысынан алғанда өте маңызды болып келетія сабақтастық принципін қамтамасыз етуге мүмкіндік бередіі өйткені қайта дайындықтан өткен кездерде бүрыннан игерілген блоктарды ескеріп отыру қажет болады.

Жоғарыда атап өтілген блоктардан басқа көсіптік білім берУ мазмүнының универсалды жөне функционалды жекеше жакта- рын да қарастыру қажеттігі туындайды.

Осы түргыдан алып қарастырганда жогарыда атап өтілгеН типологияны қосымша блоктарга жататын блоктардың төр^т түрінің есебінен толықтыруға болады.

Қайта мамандану блоктары кез келген адамның бұрыннан адьінған мамандықтың (көсіптің) негізінде басқа мамандық ала отырьш, экономиканың басқа саласына ауысуына жол ашып береДІ, сондықтан да болар мұндай блоктардың жүмыссыз адам- дармен қатар жүмыстан босап қалған қалғандарды жаңа ма- мандықтарға баулуында атқаратын қызметі өте мол болып келеді. Төменде осы жағдайдың мысалы ретінде қайтадан маманданды- ру блогының қызметі келтірілген. Сөйтіп, осы блоктың арқа- сында тігінші осы мамандыққа сәйкес келетін пішуші маман- дығын игеруге мүмкіндік алған. Нәтижесінде ол жеке жүмыс- _пен айналысып, нарық жағдайында өзін-өзі қорғай алатындай дәрежеге жеткен. Аталмыш блок кезінде төмендегі пәндер оқыты- _лады: “Костюмдер тігудің тарихы”, “Менеджмент негіздері”, “Киімдерді пішу”, “Киімдердің үлгісін жасау мен көркем- деу”,“Костюмдердің көркемдік графикасының негіздері”.

Қайта мамандану блоктары еңбек рыногының даму динами- касына байланысты жасалынған болжамдар негізінде жүзеге асырылады. Сөйтіп, дидактикалық түрғыдан алғанда адамдар- дың жаңа мамандық алуларына жол ашып беретін және осы мақсатқа сай қалыптасқан оқу жүйесіне негізделген өрі тиімді, әрі қысқа мерзімді шаралар жүзеге асырылып отырады.

Жоғары кәсіптік білім берудің блогы болатын болса (орта көсіптік немесе жоғары көсіптік) кадрларды дайындаудың екі сатылы жүйесімен тығыз байланысты болып келеді. Бүл жүйенің екінші сатысында жалпы техникалық және салалық дайын- дықтың (негізінен, теориялық сипаттағы) дөрежесін орта (неме- се толық емес жоғары) кәсіптік білім беру дөрежесіне жеткізу мақсаты қойылады. Сөйтіп, оқу орнын бітірушілер көсіптік училищелердің дипломымен қатар техник мамандығы бойынша да (немесе кіші инженер) диплом ала алады. Мүндай блоктар өрі көп сатылы, әрі көп дәрежелі дайындықтың оқу-бағдарла- малық қүжаттарын жасауға үлкен септігін тигізеді.

Бизнес-блоктарға келетін болсақ, олардың нарықтық қарым- Қатынастардың қалыптасу жағдайында атқаратын қызметі ора- сан зор болып келеді. Оларды зерттеп-білудің арқасында адам- Дар нарықтық қатынастарға емін-еркін араласуға мүмкіндік алады, өйткені көптеген мамандықтардың болашағы адамдар- Дың өздерінің жеке істерімен айналысуларымен қатар, жалда- ^нып жүмыс істеулеріне де тығыз байланысты болып келеді.

. Көсіптік қызметке сай келетін түрлердің өзіндік ерекше- ліктерін ескере отырып жасалынған блоктардың дөл осындай тинтері өзінің мазмүндылығы жағынан оқушыларды өмірдің ыфлі салаларына (атап айтқанда, экономикалық, қүқықтық, Қлржылық, басқару істеріне, психологаялық жөне маркетингтік Длиындыққа) белсене араласуларына қолайлы жағдайлар туғы- *^п отыру^ы қажет.

мі ^^Ысалы, тігінші тігу шеберханасының менеджері болу үшін

Детті түрде бизнес-блоктың мазмүнын ойдағыдай игеруі ке- ^рек болады.

Көсіптік дайындықтың басып озу блогы елде қалыптасқаң орташа дәрежемен салыстырғанда анағұрлым жоғары деңгейд_е болып келетін осы мамандық шеңберіндегі бүгінгі таңдагы тех- ника мен технологияның жаңа жетістіктері жайындағы тьің мөліметтерді қамтиды. Мүлде жаңа бағыттағы техникалық-тех- нологиялық ортада білікті жүмысшылар мен мамандарды дай- ындап шығаруға нақты жағдайлар туғызу — бүл блоктың бастьі ерекшелігі болып табылады.

Бүл блокты ойдағыдай игеру жүмыстан босап қалған адам- дар үшін де өте тиімді болып келеді.

Бүл блокқа кіретін көсіптік білім берудің мазмүнын феде- ралдық деңгейде жасау тиімсіз болып келеді, алайда білім берудің жергілікті компонентінің шеңберінде немесе нақты отан- дық немесе шетелдік фирмалардың өтініштері бойынша бұл блокты оқу-бағдарламалық қүжаттарға енгізуге болады.

Сонымен, білім беру мекемелерінде көсіптік білім алуды, ал мамандықты жетілдіру жүйесінде дайындық пен қайта дайың- дықтан өтуді қамтитын және үздіксіз кәсіптік білім беру жүйесінде көсіптік білім берудің мазмүнының негізінде қалып- тасқан ең басты жөне қосымша блоктардың типологиясын жан- жақты қарастырып өттік.

Үздіксіз кәсіптік білім берудің біртүтас жүйесін жасау үшін жоғарыда қарастырылған блоктардың типологиясын халықтың функционалдық сауаттылығының жаңа сипатын айқындайтын әлеуметтік-экономикалық мамандандырудың базистік негіздері бойынша қалыптасатын блоктармен толықтырып отыру қажет болады.

Бүл блоктардың номенклатурасы мен мазмүны уақыт өткен сайын әлеуметтік-экономикалық ортаның дамуына байланысты өзгерістерге үшырап отырады. Қалай болғанда да, бүгінгі таң- дағы жалпы білім беру дөрежесінің өсуі, ең бірінші кезекте, халықты бизнеске дайындау жүмыстарының дөрежесін көтеру- ге тікелей байланысты болып келеді. Сондықтан да болар бүл блоктардың басым көпшілігі бизнес блокты қүрайды.

Оларға жататындар: “Компьютерлік сауаттылықтың негіздері” (жеке компьютерде жүмыс істеуге үйрену, сан-салалы хабарлар жүйесін пайдалана білу); “Кіші бизнестегі нарықтық экономи- ка мен көсіпкерліктің негіздері” (жеке іспен айналысуға байла- нысты туындайтын экономикалық жөне қүқықтық мөселелер); “қаржылық сауаттылықтың негіздері” (қүнды қағаздар рыно- гы, азаматтардың жеке салымдарын сақтау жөне көбейту жол- дары); “Қүқықтық сауаттылық негіздері” (жаңа конституция шеңберіндегі азаматтардың құқықтары және қоғамдық және түрмыстық салалардағы жаңа зандар мен заң актілерінің шығуы)’

Сонымен қатар, қоршаған ортамен қатар мемлекеттік денса- улық сақтау жүйесінің нашарлауымен қат-қабат келуі. ОлаН болса, дәл осындай қиындықтарға төтеп беру үшін ол адаМ “Санитарлық-медициналық сауаттылықтың негіздерінің” (жа-

„ ясағдайында қарттар мен балаларды, жалпы ауырған адам- аОДЫ күту, күтпеген жағдайлар кезінде ең бірінші дөрігерлік ^өмек жасай білу) жөне “Экологиялық сауаттылық негіздерінің” /«дарғын үйлердің экологиясы, дүрыс тамақтана білудің эколо- гиясы, транспортта жүру экологиясы, адамдар арасындағы қарым- _катынастар экологиясы, жүмыс орнының экологиясы және т.б.) мазмұнын ойдағыдай игеруі керек.

Қорытындылап айтқанда, атап көрсетілген блоктардың көмегімен білім берудің мазмүны қалыптасады, сондықтан да одарды ең басты қүрылымдық элементтер қатарына жатқыза- мыз. Сонымен қатар қажет болған жағдайларда оларды мо- дульдерге бөлуге де болады.

Егер блоктың мазмүнын оқып-білу кезінде оқудың мақса- тына белгілі кезеңдер арқылы қол жеткізуге болатындай мүмкіншілік туындайтындай болса, онда мүндай бөлініс өзін- өзі ақтай алады. Сөйтіп, өзіндік оқу мақсаттарын жүзеге асы- ратын блоктың қүрамына кіретін логикалық жағынан шегіне жеткізілген оқу материалын біртіндеп игеруді жүзеге асыруға мүмкіндік туады. Оқу материалының мүндай бөлігі модульдер түрінде көрініс табады.

Мысалы, жаппай мамандықтардың (көсіптердің) көпшілігінде бастауыш кәсіптік білім берудің мазмұнын игеру мамандық (кәсіп) шеберлігі дөрежесінің біртіндеп артуына байланысты өртүрлі кезеңдер арқылы жүзеге асырылады. Көсіп бойынша мамандықты жетілдіруді ескере отырып, арнайы және жалпы- лама арнайы блоктарды базалық жөне қосымша модульдер деп екіге бөледі. Бастауыш көсіптік білім беру мекемелерінде ма- маңдықты (кәсіпті) игеру барысында, әдетте, мамандыққа (көсіпке) кіріспе ретіндегі түрінде берілетін материалды немесе маман- Дық (көсіп) бойынша бастапқы дәрежені қамтитын базалық модульмен қатар игерілетін мамандық жататын квалификация- ньщ сол сатысындағы дайындықты қамтамасыз ететін тағы да бір қосымша модуль де біртіндеп игеріліп отырады.

Мамандық (кәсіп) бойынша квалификацияны жетілдіру ба- рьісында білім беру мекемесін бітірушінің қосымша басқа да ^МоДУльдерді игеруіне тура келеді.

Сонымен, бастауыш көсіптік білім беру мекемесіндегі “тігінші” мамандығын игеру кезеңдер арқылы жүзеге асырылады, яғни астапқыда мамандықты игеру квалификацияның алғашқы ?^еасесіне, ал одан кейін орта дөрежесіне сөйкес келеді. Ай-

^Ық’ ^осыДан келіп “өйелдердің жеңіл көйлектерінің тігіншісі” ге ^аР^найы блокты базалық жөне қосымша модульдерге бөлу- олады. Көсіптік лицейде немесе мамандықты жетілдіру ^тағь,^{еС1Ндег}і мамандықты игерудің жоғары дөрежесін қамтитын Да бір қосымша модуль игерілуі мүмкін. ш_е ^КіНшт жағынан алғанда, мысалы, үсақ кәсіпорындардың Д^рлерін дайындайтын бизнес-блоктардың алдына, негізінен

17-кесте. Киімді индивидуалды тігудің кәсіптерімен
мамандықтары бойынша даярлықтың блоктық-модульдік оКУ

бағдарламасы

екі мақсат қойылады: біріншісі — өнеркәсіп орнының ерекшелігіне тәуелсіз болып келетін кіші бизнестегі көсіпкердің басқарушЫ’ лық қызметінің негізін беру болса, екіншісі — өнеркөсіп орньій
_нақты сала бойынша ұйымдастыру жөне ол қызметтің орында- дуун қатаң қадағалау. Осы атап көрсетілген мақсаттарға сай бизнес-блокты екі модуль түрінде қарастыруға да болады.

Кең мағынада алғанда білім берудің мазмүнын жасау — блоктар мен модульдерді білім берудің түпкі мақсатына сөйкес біртіндеп таңдап алу арқылы жүзеге асырылады. Мүндай жүмы- стын барысында блоктар мен модульдердің мазмүны модульдік өлшемдердің көмегімен сипатталады.

ЯСобаланатын объектінің сипатына байланысты (стандарт, кәсіптік білім беру мекемелеріне арналған блоктық-модульдік ₀қу бағдарламасы, жүмысқа орналастыру саласында көсіптік білім беруге арналған блоктық-модульдік оқу бағдарламасы) модульдік өлшемдердің сипатымен ерекшеленетін білім беру мазмүнын қүрудың үш үлгісі үсынылады.

Стандартты жасаған кезде пөндер мен пөндік аймақ модулдік өлшем ретінде көрініс табатын болса, кәсіптік білім беру мекемелері үшін оқу бағдарламаларын жасауда — пөндер мен практикалық оқу (өндірістік оқу, практика), ал жүмыссыздар мен жүмыстан босап қалған азаматтарға көсіптік білім берудің оқу бағдарламаларын жобалауда — пөндер мен жүмыс түрлері модульдік өлшем рөлін атқарады.

17-кестеде көсіптік лицейдегі жеке адамдарға киім тігу мамандықтары мен көсіптері бойынша мамандар дайындаудың блоктық-модульдік оқу бағдарламасының қүрылымы көрсетілген. Бүл арада модульдік өлшемдер түрінде арнайы пөндермен қатар практикалық оқудың түрлері де көрініс табады. Атап айтқан- да: зертханалық-төжірибелік жүмыстар, өндірістік оқу, өндірістік практика, курстық жөне диплом жүмыстары.

Бүл кестеден стандартта көрсетілген әртүрлі пән аймақта- рының оқу бағдарламасына көшкен кездерінде олардың пөндер мен практикалық оқу түрлеріне бөлінетіндігін аңғарамыз. Оқу процесін үйымдастыру ісі тікелей білім беру мекемелерінің Қүзырында болғандықтан пөн аймақтарын айқындаудың толып жатқан жолдары қарастырылып отырады, өйткені бүл шара- лардың ойдағыдай орындалуы белгілі бір оқу орнының өз ал- Дына қойған мақсаттары мен білім беру ерекшеліктеріне де байланысты болып келеді.

Кәсіптік білім беру мазмүнының қүрылымын ең қажетті блоқтар санатында қарастырудың арқасында, бастауыш кәсіптік білім беру мазмүнының ең негізгі инварианттық компоненттерін зпіып көрсететін мемлекеттік стандарттың қүжаты ретінде ба- ^стауыщ кәсіптік білім беру мекемелеріне арналған оқу жоспа- Ры үлгісінің қүрылымын нақты айқындап көрсете білуге жол ашьілады. Осындай жағдайға байланысты оқу жоспарлары цик- ^лДарының атаулары (жалпы техникалық, салалық немесе жал- ¹¹¹ кәсіптік және көсіптік) білім беру мазмүны блоктарының атауларына үқсас болып шығады және нақты оқу мақсаттарын

Жүзіне асырудағы оқу процесінің аяқталған кезеңдерін көрсетеді.

Блоктардың мазмүнын модульдік өлшемдердің көмегі арқы- лы ашып көрсету және осындай жағдайда оқу жоспарларын жасауда түрлі пәндер мен практикалық оқудың (өндірістік оқу, өндірістік практика және т.б) қолданыс табуына байланысты оқушыларды белгілі бір көсіп (мамандық) бойынша дайындауға бағытталган типтік оқу жоспарлары жасалады. Өз кезегінде бүл типтік оқу жоспарлары блоктық-модульдік бағдарламалық оқу қүжаттары жиынтығының қүрамдас бөлігі болып табылады.

Бастауыш білім берудің тізімінде берілген еңбектің екі са- тылық иерархиясы түрлі мамандықтар бойынша оқытудың мазмүнына барлық көсіп мамандықтары үшін біртүтас жөне нақты мамандықтар бойынша мамандандыруды қамтамасыз ететін базистік дайындықты енгізуге әкеліп соғады.