2 мая, 2018 16:35
Мақсаты: антонимдердің қазақ тіл білімінде зерттелуін, оның түрлерін. стильдік қолданыстарын меңгерту.
1 Лекснкалык антонимдер, оның зерттелуі.
- Антонимдердің түрлері.
- Антонимдердің стильдік қолданысы.
Тілімізде тілдік бірліктердің магыналары кейде бір-біріне карама-карсы келіп жатады. Антонимдер дунисдсгі заттар мен күбылыстардың сын-сапасын, артык-ксм каспетін, молшер-колсмін салыстырып, бір-біріне карама-карсы коюдан шыгады. Мысалы, алыс- жакын, ыстык-суык т.б. Мысалы, Жұрт күндер жұрттаи аргық байлык ұшін, Бұлайды біреу күшін, біреу түсін. Не кылса да надандар алмақты ойлар. мал антүрган күйдіріп елдің ішін (Абай). Салынба кылсаңдагы сан кұмарлык, Алдыңда уайым коп шошынарлык, Жарлылык, жалыпышты жалтаң көздік, Сүйкімді, икемі жок шалдуарлык (Абай).
Қазак тіліндегі антонимдерді топтастыруда екі түрлі көзкарас калыптаскан Біріншісі — үгымдардың бслгілі бір логикалык катардагы карама-карсылыгына негізделген ті.п бірліктерінің карама-карсылыгын білдіретін антонимдік жұптар тұргысынан топтастыратын алгашкы антонимдер сөздігінің авторы Жагыппар Мұсаұлы Муснннің пікірі, екіншісі- антонимдерді логикапык, грамматикалык, психолингвистикалык катынастарга негіздеп амбебап кұбылыс ретінде танитын А.Жұмабекованың пікірі. Жұмабекова орыс тіл білімінің окілі Н.М.Трубецкой ұсынган оппозиция әдісі бойынша логикалык, пспхологиялык, тілдік үгымдарды кең көлемді кешенді тұрде зерделеуді ұсынады.
Баска да лексика-семантикалык категориялар сиякты антонимдердің де озіидік ерскшеліктері бар:
І .Антоним сөздердің арасында ұгымдык жакындык болады. Антонимдік жұп кұраіггын сыңарлар белгілі бір сапаның карама карсы багасының атауы болып табылады. Мысалы: Көз-коркак. кол-батыр. Бұл мысалдагы батыр-коркак сөздері біртектес ұгы.мдар Бұлар антонимдік жұп болады да сапага катысты әртектес ұгымдар антонимдік жұп кұрай алмайды.
- Антонимдер кез келген сөздермен тіркесе бермейді. Мысалы: өлі-тірі дсген антонимдер тек жанды адамзат, галамзат атауларымен ғана тіркесе алады. Мысалы. Өлі арыстаннан тірі тышкан артык.
- Антонимдік жұп құрайтын сөздер бір сөйлем ішінде катар келіп отыруы шарг смес. Антоним сөздің көп магыналы болып келуі де мүмкін, сондай-ақ бір антоним сөздің бірнешс синонимі болуы тілде жиі кездеседі. Бірнеше антоним сөз бір гана ұгымды білдіруі де мүмкін.
- Антонимдер — семантикалык кұбылыс, ягни магыналык карама-карсылыкка негізделеді. Сонымен катар антонимдер — лексиканың полисемия, синонимия, омоннмия сиякты топтарымен араласып, астасып жаткан аса мол сала. Мысалы, Қой семірсе- кұт, ешкі семірсе — жұт.
Осы мысалдардагы кұт сөзінің синонимі береке.
Тілімізде біршама сөздер жеке тұрганда антонимдік жұп бола алмаганмен, белгілі бір контексте карама-карсы магынада жұмсала алады. Оларды әдетте стильдік немесе контекстік антонимдер деп атаймыз.
Мысалы: Түйе ұрлаган да ұры, түйме ұрлаган да ұры (макал). Осы макалдагы түйс- түйме — контекстуалды антонимдер, ягни олар жеке тұрганда антоним бола алмаганмен, магына карама-карсылыгы көбінесе контекске тэуелді болады.
Антонимдерге ен бай сөз табы- сын есімдер. Ал етістіктерден, зат есімдерден, үстеулерден азды-көпті кездессе, ал калган сөз таптарынан өте сирек ұшырасады. Мысалы: Жуан жіңішкергенше, жіңішке үзілер. Ашу түбі-тұцгиык, батасыц да кетесін, Акыл түбі- желкайық, мінесің де кетесің (макал).
Антонимдерді колданудың эртүрлі жолдары бар. Ж.Мусин жеті жолын, Ә.Болганбаев пен Қ.Қалиев торт жолын көрсетеді.
- Антонимдер бір сөйлем ішінде салыстырылып қолданылады. Досыцпыц нышагымсн мүйіз кес, дұшпаныңның пышагымен киіз кес (макал).
- Антонимдер іргелес сөйлемдерде карама-карсы койылыгі шендестіріледі. Жауластырмак жаушыдан, елдестірмек елшіден (макал).
- Ангонимдер ыңгайласып, кезектесіп кагар жұмсалады. Аіцы мен т.үщыпы таткан білер, алыс пен жакынды жорткан білер.
- Фраіеологнзмдер бір-біріне карама-карсы мэнде жүмсалады Ит өлген жер-карп
адым жер.
Соңғы кечде зерттеушілер (Жүмабекова) казақ тіліндегі антонимдерді градуалды. прпвативті жэне эквиполентті антонимдік оппозицияларға ажыратып жүр.
Градуалды оппозициялардың мүшелері белгілі бір касиеттің ең соңгы шегіне дейінп дэрежесін білдіреді. Мысалы, суык-жылы — ыстык деген мысалдағы суык-ыстық антонимдік жүптың арасын дәнекерлейтін тағы бір сөз болуы мүмкін (мысалы, жылы). Мүны біл білімінде аралык ұгым дейміз.
Привативті антонимиялык оппозициялар мүшелері арасында аралык элементтің болуы мүмкін емес. Бүл катарға эр түбірлі (бар-жоқ) жэне түбірлес (жанды-жансыз, таныс- бейтаныс) лексемалар енеді.
Эквиполентті антонимиялык онпозициялар мүшелері арасында тіл тэжірибесі аркылы орныккан ассоциативті карама-карсылык бар. Оларды: 1) іс-әрекетке байланысты туындаган карама-карсылыкты лексемалар (кіру-шыгу; куану-ренжу), 2) лексикалык конверсивтер (жыгу-жығылу, жеңу-жеңілу), 3) үйлесімді үгымдарды білдіруші сөздер (үсті-асты, оң-сол), 4) жыныстык, туыстык нышандары (эке-шеше, бала-қыз), 5) тэулік уакыты (күн-түн), 6) элеумегтік катынастары (бай-кедей), т.б. мағыналык жагынан ажыратылмайтын жүптарга топтастыруга болады.
Қазак тілі антонимдерінің өзегін градуалды оппозициялар кұрайды, ал привативті оппозициялардың жиілігі төмен де, эквиполентті оппозициялар өнімсіз катарга енеді.
Автор публикации
