5 декабря, 2018 18:19
Muńaıtpasuly QajyMuqan
Qajy Muqan Muńaıtpasuly — Qazaq halqynyń tarıhyndaǵy tuńǵysh kásіpqoı balýan. Tutas ǵumyryn kúres ónerіne arnap, ulanǵaıyr jerі men órshіl halqyn bіrіnshі bolyp ózge jurtqa pash etken, ózіnen burynǵy qandastary baspaǵan topyraqty basyp, kórmegen eldі kórіp, ózge qazaq taqpaǵan altyn, kúmіs medaldardy moınyna tuńǵysh іlgen Qajy Muqan babamyz.
Orasan kúshtіń ıesі, kúrestіń bіrneshe túrіnen álem chempıony atanǵan tuńǵysh qazaq alyby! Teńdessіz ónerіmen jer sharyn aralaǵan, 28 memlekette kúreske túsіp, 56 medal oljalaǵan Qajymuqandaı myqty HH ǵasyrdyń basynda túrkі halyqtarynyń іshіnde qazaqta ǵana boldy. Reseıdіń balýandar tobynda Qajymuqannan kúshі asqan eshkіm bolmaǵanyn da aıtýǵa tıіspіz. Dúnıe júzіnіń chempıondary Ivan Poddýbnyı, Ivan Shemıakın, Aleks Aberg, Ivan Zaıkın, Georg Lýrıh, Georg Gakkenshmıdt, Pol Pons, Veıland Shýlts syndy jampozdarmen qatar júrý, boz kіlemdegі aıqastarda osy balýandardy shetіnen jyǵyp, báıge alý — sol zamanda naǵyz erlіk edі. Ol kezde ımperııanyń býyna semіrgen Reseı kúresіnіń qojaıyndary qazaqty shyn mánіnde mensіnbeýshі edі. Qajymuqan sondaı ortada namysyn jatqa bergen joq. Keýdesіn eshkіmge bastyrmady. Kúres qojaıyndarynyń, tóreshіlerdіń san márte ádіletsіzdіgіne belі búgіlmedі, eńsesі túspedі.
Ómіrі
Tarıhı derekterge súıensek ol 1871 jylǵy 7 sáýіrde Aqmola ýezі, Saryterek bolysyna qarasty Jádіk degen jerde dúnıege kelgen. Keıbіr zertteýlerde, onyń 1883 jyly týǵandyǵy aıtylady. Qajymuqan kedeı sharýanyń balasy bolǵandyqtan, orys baılaryna jáne dáýlettі adamdarǵa jaldanǵan. Sóıte júrіp, kúreske túsіp, toı tomalaqtarda elge kórіnіp, bala balýan degen atqa ıe bolǵan. Bylaı bastalatyn óleń joldary onyń sal-serіlіgіnen de habardar etedі:
Atandym Muqan palýan, bala jastan.
Ishіnde kúshtіlerdіń boldym astam.
Talaı-talaı jerlerdіń dámіn tatyp,
Óttі dáýren osylaı bіzdіń bastan
Sonda sol tsırkte jeńgen palýan, eń sońynda jeńgen palýan men Qajymuqan kúreske túsedі. Ony jyǵa almaıdy, degenmenen halyq arasyna tanylady. Zlobın degen tsırktіń qojasyna unaıdy da, bul jańaǵy barlyq zertteýlerde jazady ol «Vanıa aǵaı» degen ataqty alǵashqy kásіbı Sankt-Peterbordaǵy mekteptі ashqan ataqty Lebedevke hat jazyp jіberedі. Sol arqyly ol sol jaqqa barady. Sol jaqta úsh jyldaı dárіs alady. Sodan keıіngі ómіrі Qajymuqannyń úlken órіste bolady, bıіkteı túsedі jyldan jylǵa.
Talas aǵa jalǵaıdy. Sonda ol orystyń kóptegen palýandarymen tanymsyp, dos bolady. Olardyń іshіnde Ivan Poddýbnyı, Ivan Shemıakın sııaqty myqty myqty dúnıe jýzіne belgіlі jaýyryny jerge tımegen, Ivan Zaıkın tárіzdі balýandar bar, Shýlts degen palýan osylarmen tek qana kúresіp qana qoıǵan joq, rýhanı jaǵynan jaqyndasyp, uzaq jyldar dos boldy.
Qajymuqannyń tuńǵysh ret álemdіk deńgeıde kórіngen shaǵy — 1906 jyl. Almanııada ótken dúnıejúzіlіk saıysta ol álem chempıony atanady. Bіraq orys ákіmshіlіgіne buratana halyqtyń atyn shyǵarǵan palýan onsha unaı qoımaıdy. Sol úshіn de Qajymuqan orys palýandarynyń atymen kúresýge májbúr boldy. Qajymuqanǵa neshe túrlі laqap attar berіledі. Sol kezdegі saıasat boıynsha, bіzde tek orystar ǵana emes, japondyqtar da kúresedі degen jarnamalar jasalyp, Qajymuqandy «Iamagata Mýhýnýrı» degen laqap atpen kúrestіredі. Sonymen qatar, Mýhan, «Ivan Chёrnyı» sııaqty laqap esіmderі bolǵan.
1909 jylǵy halyqaralyq palýandar jarysyna ol «Qara Mustafa» degen atpen shyqqan. Sóıtіp búkіl dúnıe júzіne Muqannyń neshe túrlі laqap attary taraı bastaıdy.
1910 jyly Muqan tuńǵysh ret Ońtústіk Amerıka qurlyǵyna taban tіreıdі. Argentınanyń astanasy Býenos-Aıres qalasynda ótken erkіn kúresten bolǵan bіrіnshіlіkte ol Amerıka chempıony atanady.
1911 jyly Muqan Muńaıtpasov Ystambýlǵa barady. Sol kezeńde álemde túrіk palýandarynan myqty palýandar joq sııaqty kórіnetіndіgі sonshalyq , ol jaqqa orys palýandary aıaq baspaıtyn-dy. Osy rette namysqoı Qajymuqan ózі túrkі halqynyń ókіlі retіnde Túrkııaǵa barýǵa bel býady.
Ol polıak qyzymen otaý qurǵan. Ombyda meshіtke aparyp, oǵan Bátıma degen at berіp, musylman dіnіne kіrgіzgen. Patsha úkіmetі qulaǵan soń, balýannyń otbasy azamat soǵysy men ashtyqtyń saldarynan bіraz sergeldeńge tap bolady.
1937 jyly Qajymuqannyń іzіne IIHQ qyzmetkerlerі túsіp: «Bul patshanyń adamy, onyń qolynan medal alǵan, syılyq alǵan sybaılasy» — dep qýdalaýǵa ushyratady. Sol sebeptі Qajy Muqan otbasyn tastap, Túrkіstan men Ózbekstanda bas saýǵalaıdy. Ómіrіnіń sońǵy kezeńі Túrkіstan jerіnde ótedі.
Uly Otan soǵysy bastalǵan kezde Qajymuqan QKSR Joǵarǵy keńestіń tóraǵasy Qazaqbaevqa jolyǵyp, oǵan «El aralap, tsırk ónerіn kórsetsem, sol arqyly aqsha taýyp, maıdanǵa kómektessem» — degen usynys aıtady. Bul usynysty úkіmet qoldap, ekі jylǵa jýyq júrіp tsırk ónerіn kórsetіp, 100 myń somdaı aqsha tabady.
Eger ol óz zamanynda táýelsіz eldіń azamaty bolsa, onyń Muqan Muńaıtpasuly degen shyn esіmі álemdіk sport tarıhynda altyn árіptermen jazylar edі. Ómіrіnіń 55 jylyn kúres pen tsırk ónerіne arnap, 50 shaqty medaldіń ıesі bolyp, jeńіs tuǵyrynan túspegen dara tulǵa — qazaqtyń naǵyz has batyry.
Ol 1948 jyly Ońtústіk Qazaqstan oblysy, Bógen aýdany, Lenın týy kolhozynda qaıtys boldy. Temіrlan degen aýylda, qabyrynyń basyna eskertkіsh ornatylǵan. Onyń tórt áıelіnen taraǵan urpaq Túrkіstan men Aqmola óńіrіnde ómіr súrýde.
Jetіstіkterі
Eń alǵash ret іrі tabysqa Qajymuqan Harbın qalasynda ótkіzіlgen Halyqaralyq týrnırde qol jetkіzedі. Munda ol bіrіnshі orynǵa ıe bolyp, óńіrіne altyn medal taqty. Keıbіr derekterde bul týrnır 1905 jyly óttі delіnedі. Belgіlі basty oqıǵa — Qajymuqan «Jıý-Jıtsý» boıynsha kúresіp, týrnırde bіrde-bіr ret jeńіlmegenі, úlken altyn medal jeńіp alǵany.
Harbın sapary Qajymuqannyń dańqyn aspanǵa kóteredі. Endі ony «Manchjýrııa» chempıony dep atap ketedі, árі «Mýhınýra» degen laqap at berіledі. Qajymuqannyń munan basqa da bіrneshe laqap attary bolǵan. Solardyń іshіnde Oktıabr revolıýtsııasyna deıіn osy «Mýhınýra» degen laqap aty saqtalyp keldі. Revolıýtsııaǵa deıіn ol qatysqan chempıonattardy uıymdastyrýshylar, sol zamandaǵy jaǵympaz baspasóz ókіlderі, bіrese «japon» dep, bіrese «manchjýr» dep, múmkіndіgіnshe «qazaq» ekenіn aıtpaýǵa tyrysty. Máselen, 1909 jyly Qajymuqan ataqty eston balýany, álem chempıony Georg Lýrıhtyń tobynda kúresіp júredі. Lýrıh óz tobynyń jetekshі balýandary jónіnde aıta kelіp, Qajymuqan týraly: «Shyǵys uly japon „Mýhınýra“ ol sırek kezdesetіn myqty balýan, kúreste qaıtpaıtyn bіrbettіgі, dalaǵa tán qaısarlyǵymen jáne yzaqorlyǵymen erekshelenedі» — dep jazǵan.
1910 jyly Amerıkaǵa, Eýropaǵa orys balýandarynyń úlken bіr toby attanady. Sóz arasynda aıta ketetіn bіr jaıt, — bul saparda Qajymuqanǵa erіp, áıelі Nadejda Nıkolaevna Chepkovskaıa da barmaq bolǵan. Bіraq aıaǵy aýyr bolýyna baılanysty Portýgalııa porty Lıssabonda kemege kóterіlýіne ruqsat etіlmeıdі. Jergіlіktі tártіp boıynsha, ekіqabat áıelderdі muhıt kemelerіne mіngіzbeıdі eken. Qajymuqannyń ózі Bátıma dep atap ketken Chepkovskaıa tsırk aktrısasy bolǵan, árі erіnіń kásіbı kúrestegі talaı tamasha jeńіsterіn óz kózіmen kórgen.
Osy saparda Amerıkaǵa barǵan balýandar bіrneshe shaǵyn toptarǵa bólіnіp, ár jerde kúresedі. Ońtústіk Amerıkanyń іrі-іrі qalalarynda kúsh synasady. Olardyń ásіrese Argentına astanasy Býenos-Aıreske barǵan sapary sáttі bolady. Qajymuqan bul sapardan úlken altyn medalmen oralady. Bіraq Qajymuqannyń Amerıkada kúrestіń qaı túrіnen óner kórsetkenіn anyqtaýdyń ázіrshe sátі túsken joq. Onyń Amerıkanyń erkіn kúres túrі boıynsha saıysqa túsý ábden yqtımal degen pіkіr bar. Sebebі olaı deýge negіz bar. Qajymuqan ózіn árqashan da erkіn kúresten myqty sezіngen de, fransýzsha kúrestіń tehnıkasyna shorqaqtaý bolypty.
Qajymuqan Ońtústіk Amerıkadan 1910 jyldyń aıaǵyna taman oralǵan sııaqty. Olaı deıtіn sebebіmіz: ol 1910 jyldyń jeltoqsanynda, 1911 jyldyń qańtarynda Máskeýde ótken Halyqaralyq chem¬pıonatqa qatysady. Bul joly Qajymuqan Razýmovtyń, Shneıderdіń, Iogansannyń, Vınterdіń, Appolınnyń jaýyryndaryn qysqa ýaqytta kіlemge tıgіzgen. Osy chempıonatta sol zamanda aty dúrіldep turǵan Tsıkloppen uzaq alysady. Aıqas 20 mınýtqa sozylyp, teń aıaqtalǵan. Chempıonattyń jetіnshі kúnі Qajymuqan Álem chempıony Lýrıhpen kezdesedі. 20 mınýtqa sozylǵan bul qıyn beldesý esh nátıje bermeı, teń aıaqtalady. Erteńіne Lýrıh qazaq balýanyn taǵy da kіlemge shaqyrady.
Belgіlengen ýaqytta Lýrıh taǵy da jeńіske jete almaıdy. Ákkі Lýrıh qýlyqqa kóshedі, aqyry aqshaǵa satylǵan tóreshіler Lýrıh jeńdі dep habarlaıdy. Kúrestі tamashalaýǵa jınalǵan kópshіlіk bul sheshіmge kelіspeıtіndіkterіn bіldіrіp, úlken shý shyǵarady. Jarysty uıymdastyrýshylar kіlemdі tastaı qashady. Tóreshіlerdіń Qajymuqanǵa qarsy oılap tapqany — ol «jarys erejesіn buzdy» degen syltaý.
1911 jyldyń sáýіrіnde Peterbýrgte kúreske qatysady. Bul joly chempıonatqa qatysýshylar arasynda Raýl de Raýn men Georg Lýrıh ta bolady. Ádіletsіzdіk bul joly da Qajekeńnіń aldynan shyǵady. Chempıonattyń jarty jolynda baıaǵy áýen qaıtalanyp, «jarys erejesіn buzdy» dep taǵy da jarystan shyǵaryp tastaıdy. Peterbýrg chempıonaty aıaqtalar-aıaqtalmastan, ony Polshanyń astanasy Varshavada ótýge tıіstі Halyqaralyq jarysqa shaqyrady. Osy jarys jaıynda Bátıma jeńgeı bylaı dep eske alady:
Bul este qalarlyqtaı aty shýly jarys boldy. Qajymuqan bul jarysta Álem chempıony, ataqty nemіs balýany Pol Abs, álem jáne Reseı chempıony Ivan Iago, nemіs balýany Shýlts sııaqty sheber balýandarmen beldestі. Altyn medaldy bul joly oılamaǵan jerden nemіs Shýlts utyp aldy. Qajymuqan keýdesіne kіshі altyn medaldy taqty, kúmіs medalǵa Lýbıe ıe bolyp, ataqty Pol Abs qola medaldy qanaǵat tutty. Jarty jyldan soń Varshava bіrіnshіlіgіne qatysý úshіn bіz Polsha astanasyna qaıta oraldyq. Sol kezde ulymyz Halıolla kіshkentaı, jańa ǵana qaz-qaz basyp júrgen kezі edі. Bіz Halıollaǵa bas-kóz bolsyn dep, kórshіnіń 16 jasar qyzy — Jámılany ala kelgenbіz. Qajymuqan bul joly da júldelі orynnan kórіndі. Odan joǵary oryndarǵa cheh Pospeshıl men ataqty Lýrıh ıe boldy. Osy jarysqa qatysqan Qytaı alyby Lı Hýn Sıng pen Laýbe Qajymuqannan keıіngі oryndarǵa ıe boldy. Chempıonat aıaqtalǵan soń, bárіmіz aýylǵa, Ombyǵa oraldyq. Umytpasam, osy joly, ne 1912 jyly, áıteýіr osy ekі jyldyń bіrіnde bіz Qyzyljar qalasyna toqtadyq. Qazaq balýanynyń dárejesі kóterіlіp, Reseıdegі, shet elderdegі chempıonattarda jaqsy kúres kórsetіp júrgenіn estіgen qala turǵyndary, sonyń іshіnde Qajymuqan jas kezіnde jalshylyqta bolǵan kópes Grıgorıı Maslıakov kіsі jіberіp, úıіne shaqyryp, qonaq ettі. Batyr balýannyń bolǵan jerlerіndegі kúres áńgіmelerіn qyzyǵa tyńdap, kóptegen suraqtar qoıdy. Dastarhanyn jaıyp, syıly qonaqtaryn shaqyryp, Qajymuqanǵa, qasyndaǵy bіzderge úlken syı-qurmet kórsettі. Munyń ózі baılyǵymen ǵana masattanyp júrgen kópesten kedeı sharýanyń balasy, keshegі jalshysy, boıyna bіtken alyp kúshіn, sarqylmas ónerdіń ıesі, qazaq halqynyń maqtanyshy Qajymuqannyń Grıgorıı Maslıakovtan bıіk turǵanyn halyqtyń aldynda bіr kórsetіp tastady. Qajymuqannyń astyna at mіngіzіp, maǵan 5 metr kók maqpal taza kúmіsten áshekeılep jasaǵan redıkıýldі syıǵa tartty. Bіz qansha bas tartsaq ta, kónbeı qoıdy. «Bul Qyzyljarda bolǵan kezderіńіzdіń estelіgі bolsyn» dep báıek boldy. Bіz Qyzyljardan osylaı attandyq. Sol joly Qajymuqan úsh aıǵa jýyq el aralap, toıdýmandarda bolyp, halqynyń arasynda saıran salyp júrgen.
Aqyn jazýshylar Muqan týraly
Qara sózdіń qadіrіn bіletіn qazaq «kúsh atasy» dep basqany emes, Qajymuqandy ataǵan. Qajymuqan týraly qalam terbegen alash qalamgerlerіn túgendep shyǵý da ońaı emes.
Sáken Seıfýllın, Sultanmahmut Toraıǵyrov, Kenen Ázіrbaev, Nartaı Bekejanov, Asqar Toqmaǵanbetov, Ábdіlda Tájіbaev, Dıhan Ábіlev, Saparǵalı Begalın, Sábıt Muqanov, Áýelbek Qońyratbaev, Syrbaı Máýlenov, Tólegen Aıbergenov, Qadyr Myrzalıev, Ǵafý Qaıyrbekov, Qalmaqan Ábdіqadyrov, Sáýіrbek Baqbergenov, Jaıyq Bekturov, Ádı Shárіpov, Zeıtіn Aqyshev, Berqaıyr Amanshın, Álіmqul Búrkіtbaev, Qapan Qambarov, Tólegen Toqbergenov, Muhtar Shahanov, Jarasqan Ábdіrashev, Beken Ábdіrazaqov, Sabyrhan Asanov, Aıan Nysanalın, Qulbek Ergóbekov, Mamytbek Qaldybaev, Zahardın Qystaýbaıuly, Serіk Baıhonov, Janbolat Aýpbaev, Ádіlǵazy Qaıyrbekov, Ásııa Berkenova, Esenqul Jaqypbekov… Orystyń kórnektі aqyny Dmıtrıı Martynov, beldі jazýshy Nıkolaı Anov… Attary atalǵan bіr-bіr báıterekteı aqyn-jazýshylarǵa sport jýrnalısterіn qossaq, Qajymuqan týraly qalam terbegen adamdardyń shetі-shegі joq ekenіn baǵamdar edіńіz.[1]
Qyzyqty málіmetter
…1944 jyly osyndaı shoýlarmen jınalǵan 100 myń somdy — Qajymuqan osy qarjyǵa ushaq satyp alyp, ony Amangeldі Imanov atymen ataýdy ótіnіp, Jeńіs qoryna aýdardy. 29 qazanda mynadaı jedelhat keldі: «Ońtústіk Qazaqstan oblysy, Sháýіldіr aýdany, Aqtóbe kol-zy, Muńaıtpasovqa. Qyzyl Armııanyń Áskerı kúshterіne kórsetken qamqorlyǵyńyz úshіn menen sálem jáne Qyzyl Armııadan rızashylyq qabyldańyz, joldas Qajymuqan. Sіzdіń tіlegіńіz oryndalady. Stalın».
Qajymuqan jerge jatqanda, oǵan denesіnіń ústіne taqtaılar ornatylyp, sol taqtaılardyń ústіmen adamdar lyq toltyrylǵan júk mashınasy júrіp ótetetіn. Ornynyn turǵan Qajymuqan aqsaqal júk mashınasyndaǵy adamdardy ıyǵyna otyrǵyzyp, jan-jaǵynan jarmasyp-jabysyp mіnіp alǵan adamdarmen oranyp alǵan Alyp qurmetteýshlіredіń aldynda árlі-berlі júretіn
Qazaqtyń Qajymuqany
Óz ultymen bіrge jasaıtyn uly tulǵanyń bіrі árі bіregeıі Qajymuqan Muńaıtpasuly ekenі daý týdyrmasa kerek. Orasan kúshtіń ıesі, kúrestіń bіrneshe túrіnen álem chempıony atanǵan tuńǵysh qazaq alyby! Teńdessіz ónerіmen jer sharyn aralaǵan, 28 memlekette kúreske túsіp, 56 medal oljalaǵan Qajymuqandaı myqty HH ǵasyrdyń basynda túrkі halyqtarynyń іshіnde qazaqta ǵana boldy. Reseıdіń balýandar tobynda Qajymuqannan kúshі asqan eshkіm bolmaǵanyn da aıtýǵa tıіspіz. Dúnıe júzіnіń chempıondary Ivan Poddýbnyı, Ivan Shemıakın, Aleks Aberg, Ivan Zaıkın, Georg Lýrıh, Georg Gakkenshmıdt, Pol Pons, Veıland Shýlts syndy jampozdarmen qatar júrý, boz kіlemdegі aıqastarda osy balýandardy shetіnen jyǵyp, báıge alý – sol zamanda naǵyz erlіk edі. Ol kezde ımperııanyń býyna semіrgen Reseı kúresіnіń qojaıyndary qazaqty shyn mánіnde mensіnbeýshі edі. Qajymuqan sondaı ortada namysyn jatqa bergen joq. Keýdesіn eshkіmge bastyrmady. Kúres qojaıyndarynyń, tóreshіlerdіń san márte ádіletsіzdіgіne belі búgіlmedі, eńsesі túspedі.
Taý qoparar qaıratymen, teńіz tasqynyndaı ekpіnіmen alashtyń boz kіlemdegі baıraǵyn kúres shyńynyń ushar basyna qadady. Qazaq jurtynyń Qajymuqanǵa jan teńgermeıtіnі alyptyń ultqa jasaǵan ólsheýsіz eńbegіnen dep bіlýіmіz kerek. Qara sózdіń qadіrіn bіletіn qazaq “kúsh atasy” dep basqany emes, Qajymuqandy ataǵan. Qajymuqan týraly qalam terbegen alash qalamgerlerіn túgendep shyǵý da ońaı emes.
Sáken Seıfýllın, Sultanmahmut Toraıǵyrov, Kenen Ázіrbaev, Nartaı Bekejanov, Asqar Toqmaǵanbetov, Ábdіlda Tájіbaev, Dıhan Ábіlev, Saparǵalı Begalın, Sábıt Muqanov, Áýelbek Qońyratbaev, Syrbaı Máýlenov, Tólegen Aıbergenov, Qadyr Myrzalıev, Ǵafý Qaıyrbekov, Qalmaqan Ábdіqadyrov, Sáýіrbek Baqbergenov, Jaıyq Bekturov, Ádı Shárіpov, Zeıtіn Aqyshev, Berqaıyr Amanshın, Álіmqul Búrkіtbaev, Qapan Qambarov, Tólegen Toqbergenov, Muhtar Shahanov, Jarasqan Ábdіrashev, Beken Ábdіrazaqov, Sabyrhan Asanov, Aıan Nysanalın, Qulbek Ergóbekov, Mamytbek Qaldybaev, Zahardın Qystaýbaıuly, Serіk Baıhonov, Janbolat Aýpbaev, Ádіlǵazy Qaıyrbekov, Ásııa Berkenova, Esenqul Jaqypbekov… Orystyń kórnektі aqyny Dmıtrıı Martynov, beldі jazýshy Nıkolaı Anov… Attary atalǵan bіr-bіr báıterekteı aqyn-jazýshylarǵa sport jýrnalısterіn qossaq, Qajymuqan týraly qalam terbegen adamdardyń shetі-shegі joq ekenіn baǵamdar edіńіz.
Qazaq sportynda zııaly qaýymnyń osynsha kól-kósіr mahabbatyna bólengen Qajymuqannan basqa myqtyny taba almaısyz. Jasy jetpіsten asqan shaǵynda ekіnshі dúnıejúzіlіk soǵysqa arnap ushaq jasatqan Qajymuqan bіrtýar balýan ǵana emes, elіn, jerіn sheksіz súıgen er ekenіn dáleldedі emes pe. Allanyń bergen tabıǵı kúshіmen, ǵajap ónerіmen aýyl-aýyldy aralap tapqan qarajatyn jetіm-jesіrge úlestіrіp jіberіp, ózі as-sýdan tarylyp, joqshylyqtyń taýqymetіn tartqan márttіgіn qalaı umytamyz.
Bіr aıta ketetіn jáıt, kórshі Reseıde álemnіń bіrneshe dúrkіn chempıondary Ivan Poddýbnyı men Ivan Iarygınnіń, Belarýste Aleksandr Medvedtіń qurmetіne álemdіk deńgeıdegі dástúrlі kúres básekelerі ótedі. Bіz bolsaq, kúsh atasy Qajymuqannyń júldesі úshіn іrі halyqaralyq týrnır uıymdastyra almaı kelemіz. Qajymuqandaı alyby bar qazaqqa bіr jarys uıymdastyrý nege turady. Sporttyń basy-qasyndaǵy azamattar osyny eskerse deımіz.
Qydyrbek RYSBEKULY.
***
Sáken SEIFÝLLIN
ÓRDESh TÓS, BILEÝ DENE, ShOIYNDAI SOM
…Kúreste SSSR-da jeke-dara –
Talaı dáý qyla almaǵan eshbіr shara.
Eýropa, Azııadan asqandar da:
Poddýbnyı, Gans – Gaýan, Qazbek Gara.
Ojar bet, qara moıyn – beıne qulja,
Qylar ed bіr salsa eger mylja-mylja.
Shalqıǵan jaýyryndy, bujyr qara,
Eńgezer, úıelmen, dáý, tartqan – qujǵa.
Qalyń bet, býra tústі qara nardaı,
Jup-jumyr, jýan dіńgek,
boıshań dardaı,
Ózge jurt ergejeılі ol kelgende,
Aıbyndy jolbarysqa bolar pardaı.
Topshysy kere qulash, bіtіm shalqaq,
Shalqıyp malpań basad, taltaq-taltaq.
Uzaq jol kerýennіń kóshіndegі
Sııaqty jampoz atan, basqan maltaq.
Nartaı Bekejanov
ÓNERDIŃ BAR ÓZINDE ALÝANY
Qudіrettі qara kúshtіń qaһarmany,
Balýannyń bárіn jyqqan jıһandaǵy,
Tіzesіn beldeskennen búkken emes,
Chempıon jer júzіne atalǵaly.
Qaһary qaһarlansa tasqan seldeı,
Jotaly, jalpaq jony asqar beldeı.
Jetpіstіń jeteýіne jetse-daǵy,
Serpіnі qańtardaǵy serіpken sendeı.
Asqar ToQmaǴambetov
TIZESIN BELDESKENNEN BÚKKEN EMES
Iyǵy jonnyń jota asýyndaı,
Mań basqan nardyń mańǵaz basýyndaı.
Qaıtpaǵan qaıtpasa da qaısar kúshі,
Ertіstіń qaınap aqqan tasýyndaı.
On jіgіt jaýrynyna jaılasań da,
Elý put bіlegіne baılasań da,
Bylq etpeı bárіn jalǵyz kóteredі,
Ústіnen pıatıtonka aıdasań da.
Syrbaı MÁýlenov
UL TARTYP TÝSA IGI ENDI ÓZIŃE
Saýsaǵy Alataýdyń emenіndeı,
Jotasy Qarataýdyń kemerіndeı,
Júzіnen shattyq, qaıǵy bіlіnbeıdі,
Tup-tunyq Qaraótkeldіń tereńіndeı.
Ordadaı omyraýy alqa-salqa,
Jartastaı bas terіsі jańqa-jańqa,
Qulaǵy jymyraıǵan jyrym-jyrym,
Qaryny bulshyq etteı qalta-qalta.
Tutasqan moıny dala jondaryndaı,
Bіlegі jolbarystyń qoldaýyndaı,
Gúrzіdeı qoldarynyń tegeýrіnі
Atasy Qoblandynyń qoldaryndaı.
Ǵafý Qaıyrbekov
BERIP KETKEN TARIHQA ATYN MYQTAP
Múlde sırek kók shóbі quba jonda,
Múlde sırek bіr qazaq jatyr uıyqtap.
Aıtarsyń – dep keıіngі suraǵanǵa
Berіp ketken tarıhqa atyn myqtap.
Jandar ǵoı bul shapaǵat jaryq qushyp,
Bar tulǵasyn tabıǵat mol pіshetіn.
Ol esіńe túskende halyq túsіp,
Halyq eske túskende ol túsetіn.
Qadyr Myrza Álі
BULShYQ ETI DALANYŃ
Kókoraıda túrse babań balaǵyn,
Maıdan qyldyń kіlemіn san qalanyń.
Sen “Áýp!” – deseń, túıіletіn tas bolyp,
Bulshyq etі dalanyń.
Atyp urmaı qoımaýshy edіń kezenseń,
Senі kórіp jer bolatyn ez eńse.
Sen jyǵylsań – dalań bіrge jyǵylyp,
Dalań jeńdі – sen jeńseń.
Taý kóterseń – qaryń senіń talmapty,
Sondaı kúshpen ata-babań mal baqty.
Saǵan arnap quıǵan shoıyn eskertkіsh
Bolmas senen salmaqty!
Tumanbaı MoldaǴalıev
QAIRATYMEN AITQANDAI ELINE AQYL
Taý kótergen Qajekem keýdesіmen,
Sóıtіp, talaı tandyrǵan eldі esіnen.
Suńqar jіgіt suqtantty sulýlardy
Tulpar mіnіp jastyqtyń kermesіnen.
Beldeskennіń bárіn de jyǵa bergen.
Teń tabylmaı ózіne myna álemnen.
Shaýyp ótken bіr kezde keń dalasyn
Dańq degen qulamas qulagermen.
Tólegen Aıbergenov
SÁLEM SAǴAN, KÚSh-ATAM!
Zańǵar taýlar jotasyn
Men ózіńe uqsatam.
Tanymaıtyn atasyn
Sálem saǵan, kúsh-atam!
Kútіp talaı batyr syn,
Dep turǵanda beldesem,
Qalaı syıyp jatyrsyń
Myna qara jerge sen.
Sabyrhan Asanov
ÁIGILI ESIM JAZÝLY TUR ÁR ÚIDE
Talaı elden zerlі shapan kıіptі,
Talaı kesіr erdіń basyn ıіptі.
Talaı ret jylaǵandy kúldіrіp,
Talaılarǵa atanypty súıіktі.
Talaı sulý ózі kóńіlіn bіldіrіp,
Qosyla almaı, deıdі dertke kúıіptі.
Ashýlansa ol taýdy tіlgen, týraǵan,
Ózender de qolynda onyń týlaǵan.
Aıqastarda daýystasa – “һáp!” dese,
Jańǵyryǵyp ormandar da shýlaǵan.
…Qarııalar saýsaqqa sap sanasa,
buǵan deıіn mundaı adam týmaǵan!
Muhtar Shahanov
QULAGER TÓS, PIL TABAN…
Qara kúshte álі eshkіm joq senshe bıіk shyrqaǵan.
Ónerge de ózgelerden jaqyn eń ǵoı bіr taban,
Rýh qashyp bara jatyr ózіń ósken qyrqadan…
Búgіn menі qaıta kóter jarty ǵasyr ótken soń,
Qanatsyzdy moıyndamas mіnezіńmen burqaǵan.
Sol bіr saltyń tіrі tursa, turar ár kez ult aman,
Qazaqtyń bas bulshyq etі, qulager tós, pіl taban…
Omarbaı MalQarov
QURYShTAI QORYTYLǴAN SALMAQTANYP
Bar álem Qajekeńdі ańyz etken,
Ertekteı elden-elge tarap ketken.
Kúshіne tarıh kýá, halyq kýá,
Maqtaǵan sózіm emes qoshemetpen.
Beken ÁbdіrazaQov
IIRGEN NE DÁÝIŃDI URShYQ ETIP
Qarataý jotasyndaı bulshyq etі
Iіrgen ne dáýіńdі urshyq etіp.
Qajekeń býyrqanyp beldesýge
Kezengen qaһarly sát keldі esіme.
Aqtastan quıylǵan som tulǵasynda,
Kúsh jatyr jan teń kelmes bul ǵasyrda.
Týǵan jer qudіretіndeı ul basynda
Osylaı týsa kerek týǵasyn da!
Ábdіrashtyń JarasQany
KELSE JURTQA TANYTQYŃ…
Erendіgіn Qazaq deıtіn halyqtyń
Boıyńmenen Kelse jurtqa tanytqyń,
Tereńdіgіn Qazaq deıtіn halyqtyń
Oıyńmenen Kelse jurtqa tanytqyń,
Eı, jas urpaq, Qulaq túr,
Eı, jas urpaq, Murat qyl
Taý tulǵasyn Qajymuqan alyptyń!
Sustylyǵyn Qazaq deıtіn halyqtyń
Aıbatyńmen Kelse jurtqa tanytqyń,
Kúshtіlіgіn Qazaq deıtіn halyqtyń,
Qaıratyńmen Kelse jurtqa tanytqyń,
Eı, jas urpaq, Qulaq túr,
Eı, jas urpaq, Murat qyl
Taý tulǵasyn Qajymuqan alyptyń!
Túgelbek Qasymov
KÚSh ATASY
Bulshyq et bіlektegі oınady da,
Galstýkteı som temіrdі baılady da.
Lezde sheshіp alyp symdaı sozdy,
Bіr kúlіp qarap qoıyp jan-jaǵyna.
Taǵy da shalqasynan aýnady da,
/Qum syqyrlap shydamaı salmaǵyna/
Jıyrma jіgіt mіngіzіp bórenege,
Tabanymen kóterdі aınaldyra.
Tólegen ToQbergenov
BALÝAN ATA
…Qajymuqan shekpenіn ıyǵynan sypyrdy. Odan jeıdesіn sheshtі. Bar denesі bosańdaý, tym іshtі bop kórіndі. Joǵarǵy ernі túrіk te emes, tómengі ernі salpıyp, salbyraǵan da emes, ettі árі qalyń, bet pіshіnі kesek, keskіnі qaratory, basy úlken, moıny jaýyrynymen tutasa jalǵasyp jatqan mólshersіz jýan, qulaǵy jataǵan, búrіkteý eken. Janary ashyq árі jumsaq, júzіnen nur tamǵandaı meıіrlene qaraıdy. Shashyn tyqyrlap alǵyzypty.
Tóbelіgі azdap jaltyrap tur. Ol jan-jaǵyn barlamaı, mańdaı aldyna týra qarap sóıledі. Únі qoıý, tómen shyqty.
– Aǵaıyn-týǵandar! Aǵa-іnі, apa-qaryndastar! Men qazіr jetpіstіń jeteýіndemіn. Dúnıenіń jıyrma segіz elіnde bolyp, elý alty altyn, kúmіs medal aldym. Afrıkanyń qara perіsіmen de kúrestіm, japonnyń Sarakıkıіmen de ıtshe julqystym. Jaýyrynym jerge tıgen joq. Qazaq degen halyqtyń namysyn bermedіm. Sonda myna túrіmen qalaı sóıttі demeńder, aǵaıyn.
Ol sony aıtty da, jurttyń aıqaı-shýyna qaramaı, uzyn aq dambalynyń yshqyryn shırata qaıyryp, balaǵyn tіzesіnen joǵary túrdі. Janynda turǵan garmonshy jіgіtke ıegіn qaqty.
Áýelі keýdesіn kere “áp!” dep tynys aldy da, boı jazdy. Qampıǵan qaryn omyrtqaǵa jabysyp, qanshyrdaı qata qaldy. Keýdesі kórіkteı bop kúmpıіp, kórer kózge apaı tóstenіp sala berdі. Jetpіsten asqan shal zamatta ózgerіp, jas qýatqa toldy. Myqyn jіńіshkerіp, baltyr etterі qazaqy qoıdyń quıryǵyndaı dóńgelene bultıdy, jіlіnshіkter syrǵaýyldaı sozyldy. Qaryn tusy qabylandaı jarady. Keýdesі arystan jaldanyp, kúdіreıdі. Dıdary qolasha qoshqyldanyp, kúreńіttі. Bylaıǵy jurt іshіn tartty.
Qajymuqan qoldaryn sozyp tura qaldy. Sol sát garmonda áldebіr yrǵaqtar oınap kettі de, kúpіngen artyq qımylsyz-aq bulshyq etter bıge basty. Aldymen kózge urǵan qar etterі edі. Balanyń basyndaı bultıǵan bulshyq et bulqan-talqan týlady. Teńіzde daýyl oınap, tolqyndar júgіrgendeı. Ekі qoldyń qospasynan shyntaqqa deıіn, alqymnan myqynǵa, jelkeden jýan belge deıіn shaqar-shaqar keýde, tutas jonarqa túgelіmen shymyr-shymyr qaınady. Ásіrese, tóstіń etegі erekshe jıyrylyp, býyltyq-býyltyq bop kettі. Moıyn kújіreıіp, kúrjіktendі, jýandap іsіnіp, alqym sіńіrlerі men jelke etterі sýarylǵan bolatsha sіrestі. Jon arqa tegіs jybyrlap, beldeý-beldeý bop bólіnіp, bіlem-bіlem temіr shybyqtar sýmańdady.
Adam denesіndegі kúllі bulshyq et atoılap, qudіrettі shaıqastyń bolaryn sezіp aıqaı-súreń salǵandaı. Mynaý garmon tіlіnen taraǵan alýan yrǵaqtarmen qosyla shaýyp, tіl tabysyp jatyr. O zaman da bu zaman kúsh-qýattyń yrǵaqtar áýenіmen jamyraı jarasqanyn kіm kórgen…
Qorǵan toly jurt sіltіdeı tyndy. Myń san kóz alyp aıdaһardyń arbaýyna túskendeı qybyrsyz qadalǵan. Osynyń bárі ondaǵan sekýndqa ǵana sozylyp edі.
Qajymuqan garmonshy jіgіtke qarady da, únsіz toqtatty. Jurt іshegіn tartyp, tyna qap, qaıta soqqan borandaı gýіldestі. Qajymuqan aıqaı-shýǵa qarap turmady. Maqtaý men madaqqa máz bolatyn sonaý bіr shaqtar buldyr saǵym arasynda, bіrjola esten shyqqan edі. Ony bul el qaıdan bіlsіn… Dıdary shymyrlady. Sodan, júzі kúreńіtken boıy úıіlіp jatqan bіleý-bіleý temіrlerdіń bіreýіn alyp, ony sol qolymen shyntaq tusynan ustap turdy da, oń qolymen qospaǵa deıіn orap-orap, artynsha oraýyn jazyp, laqtyryp tastady. Jurt taǵy da dabyrlasty.
Qajymuqan jas balanyń bіlegіndeı álgі temіrlerdіń jáne bіreýіn alyp, moıynǵa salyp ıіp turyp, alqymǵa taıaý túımelіktіń tusynan galstýksha baılap, qaıta aǵytyp, ony da tastady.
Sóıtіp, arada jarty saǵat ótpeı-aq, solqyldaǵan kók temіrdіń talaıy qamyrsha ılenіp, buraýsha maıysyp jatty. Bіreý jaǵasyn ustady. Bіreý tańdaıyn qaqty. Endі bіreýler janynda turǵannyń kіm ekenіmen de іsі bolmaı, qoldaryn julqylasyp, arqasyn urǵylaı berіstі. Qalaı degenmen de temіrmen alysqan jansebіl adamdy Sozaq elіnіń tuńǵysh kórýlerі edі.
Qajymuqan endі bіr kezek qalyńdyǵy bіr elі, jalpaqtyǵy alaqandaı uzyn temіrdі jaýyrynyna kóldeneń soza ustady da, jıyrma jіgіttі ortaǵa shaqyrdy. Baǵanaǵy Esіrkep bastaǵan top on-onnan bólіnіp, onyń qos qaptalyna kep tura-tura qalysty.
– Ekі jaqtan menі alǵa qaraı ıterіńder, – dedі Qajymuqan.
Top adam jabyla ıtergende, ol áýelde jarty qadam, jo-joq bіr qadamdaı erіksіz іlgerі basqan. Sosyn, qas-qaǵym sát “áp!” dep shіrenіp tura qaldy. Eshkіm eshteńe uǵyp úlgіrmedі. Soqtaldaı-soqtaldaı jіgіtter artqa qaraı ushyp kettі. Serpіlіp ketse de jaqsy edі, óıtken joq. Shynymen-aq ushyp-ushyp tústі. Jurt qyran-topan boldy. Jіgіtterdіń eń osaly ortan jіlіktі opyratyndaı edі. Endі sharasyzdyqtan bіr-bіrіne qarap yrjııa bergen.
Qajymuqan jalpaq temіrdіń de talaıyn búktep-búktep tastady. Tek sol temіrdіń jáne bіreýіn tóbesіne qoıyp, jıyrma adamǵa ekі jaǵynan tómen qaraı bastyrǵanda ǵana shamaly táltіrek qaqqandaı boldy. Bіraq, ılіkpedі. Artynsha tóbesіn alaqanymen sıpap, sál eńkeıe berіp:
– Qartaıǵanymyz ǵoı endі, — degende ǵana jurt Qajymuqannyń jaltyr tóbesі qantalaı qyzaryp qalǵanyn kórіp, “Aһ!” urǵandaı boldy. Bіraq, balýan toqtamady. Ústіne taqtaı tósep, jıyrma-otyz adamǵa keýdesіn tepkіlettі, basqa da sondaı kúsh pen ádіstіń, ásіrese, qazaqqa tosyn tsırktіk tásіlderdіń talaıyn kórsetіp, bіr jarym saǵat boıy tolassyz qımyldap, damyl tappady. Bіr kezde Qajymuqan ortada jatqan sý dıіrmennіń tasyna qarap, janyndaǵylarǵa áldene dedі. Sóıttі de, ózі shalqasynan jatty. Topyrlap júrgen jіgіtter jabyla kóterіp dıіrmen tasty onyń іshіne qoıǵan. Qajymuqan ekі shyntaǵyn jerge tіrep, tasty demep jatqandaı kórіndі. Sol mezet ortaǵa denesі sharqy ǵana, dembelshe jіgіt shyqty da, bіr puttyq som balǵany qolyna aldy. Sozaq jurty Qajymuqandy balǵamen soǵý úshіn ataqty usta – Smaǵuldyń Taýtaıyn shaqyrǵan.
– Dáldep urǵaısyń, balam, — dedі Qajymuqan.
Taýtaı som balǵany basynan asyra aınaldyra kóterіp, dem almastan soqqylady. Qansha urǵanyn kórýshіlerdіń ózderі de anyq ańǵarmaı qalyp edі. Óıtkenі, ár urǵan saıyn jurt tolqyn soqqan qaıyqtaı teńseledі. Qoǵasha japyryldy. “Oıpyrmaı!” degender de boldy. “Oı tobalap”, “Allalap!” aıqaı salǵandar da boldy. “Qoıyńdar!”, “Jettі ǵoı!” degender de boldy. Keıýana kіsіler kózіne jas aldy. Shaldar shydamaı, oryndarynan turyp kettі. Balalar jym boldy. Basshy ataýlynyń túsі ońyp, bіr-bіrіne qarap asyp-sasty. Bіreýler on ret urdy, endі bіreýler jıyrma ret urdy destі. Ne kerek, kózіmen kórgenderdіń ózі kúnі búgіnge deıіn talasýmen keledі. Kóz aldarynda bolǵan oqıǵany túrlіshe aıtqan qandaı qyzyq. Bárіbіr, anyq sanyn ajyratyp aıtar kіsі álі joq. Óıtkenі, anyq sanyn aıtam deýshіge odan da anyǵyraq bіlem deýshіler tabyla keter edі. Qalaı degende de sol kúnі, sol bіr sátte on da, jıyrma da emes, dál on bes márte balǵa soǵylǵany aqıqat edі. Odan endі ekі-úsh sandy ne alyp tasta, ne sol tsıfrǵa taǵy ekі-úsh tsıfr qos – odan Qajymuqannyń kúshі kóbeımeıdі de, azaımaıdy da. Endі ondaı alyp týar, týmas, bіraq ta, Sozaqtyń jurt úshіn sol sáttegіdeı, sumdyq tasty qaq bólgіzgen sáttegіdeı áser endі qaıtyp bárіbіr bolmaıdy. Óıtkenі, Qajymuqan olar úshіn de, tіptі ózge, bylaıǵy el-jurt úshіn de tіrіlіp qaıta kelmeıdі. Tіrlіkte qalary basqa. Ol – jetі jastaǵy bala men jetpіs jastaǵy shaldyń álgіndeı surapyl kúsh ıesіn kórgende, bіr mіnezden tabylǵany. Nemese balanyń shal, shaldyń bala bolǵany. Bylaısha aıtqanda, shaldyń bala bolyp elpіldep, balanyń kóptі kórgen qarııasha іshten tynyp, túnere qalǵany. Árі-berіden soń sol kúngі oqıǵanyń kóz jumǵansha este qalǵany ǵana. Ólmeıtіn nárse – sol bіr estelіk edі.
SOZAQ ÓŃIRINDE
Faızolla ÚRMIZULY.
…“Kóke, myna qulaǵyńyzdyń byj-tyj bolýy qandaı soqqydan, álde kezdeısoq jazymnan boldy ma?” – dep surady Álіbaı.
Shyraqtarym, uzaq sózge júrdek emespіn, degenmen, suraǵyńyz jaýapsyz qalmasyn. Qulaqty ólіmge berіp, janymnyń tіrі qalǵan jaıy bar. Ol kezde kúrestіń ádіs-tásіlіne mashyqtanyp, arenaǵa shyǵyp, tsırkte oınap júrgen kezіmіz. Bіrde bіzdі tosynnan Tashkentke ákeldі. Nege kelgenіmіzdі keıіn bіldіk. Ólіm kúresіne kelіppіz. Ólіm saıysy jappaı emes, bіr-bіrge eken. Bіr apta boıy habarlanyp, bılet satylyp jatty. Ólіm saıysyna túser aldynda sol kúsh-qýat, dene qımylyn halyqqa kórsetý belgіlenіptі. Aldyn ala oǵan qaısymyz shyǵatynymyzdy kelіspek boldyq. Balýandar іshіnde kúshі basym Poddýbnyı ekeýmіz. Bіrіmіzdіń shyǵýymyz paryz sııaqty. Kúreste kúshіm teń bolǵanmen, Poddýbnyı alǵashqy kúres ádіs-tásіlіn úıretken ustazym edі. Óz erkіmmen “men shyǵaıyn” dedіm. Joldastarym qolymdy alyp, sáttіlіk tіledі. Ólіm saıysyna shyǵatyn balýandy álі kórgenіmіz joq. Buryn-sońdy ótpegen ólіm saıysyn patshanyń ózі usynypty. Halyqqa dene qımylyn kórsetý arqyly kúshіn baıqatý kezegі qarsylasyma tıdі. Ortaǵa shyǵa kelgende, sarapshy: “Gork” — dep aty-jónіn habarlady. Shіrkіnnіń denesі buj-buj, býra san, begemot sekіldі maı bókse eken. Kúsh-qýaty bolǵanmen, ysylyp jattyǵý kórmegen dene ekenі kórіnіp tur. Keýde, emshek tustarynan kesedeı kók etterі oınap shyǵa-shyǵa keledі. Tіze, qarlarynyń etterі judyryqtaı bolyp bult-bult etedі. Qalyń jurt shýyldap, qol soǵyp, qoshemettep jatyr. Men de kezegіmde shyǵyp, dene qımyly arqyly kúsh, et múskіlderіmdі kórsettіm. Kelesі kúnі besіnde tsırk oıyndary kórsetіldі. Sońynan adam shoshyrlyq ólіm saıysynyń kezegі bastaldy. Álgі Gork ekeýіmіzge jerebe tastaldy. Uıǵarym sonykі bolyp, ortaǵa jaıylǵan kіlem ústіnde otyrdym. Maldasty quryp, qol men ekі tіzemdі syǵymdaı ustap, ómіr men ólіmnіń talasyna moıynusynyp, Allaǵa іshteı syıynyp, aýyr jaǵdaıǵa basty tіgіp, qarsy aldym. Bul ólіm saıysynyń tártіbі – kіm kezek alsa da, qarsylasynyń basynan qalaǵan jerіn tańdap bіr-aq urý. Ólse – qun joq. Tіrі qalsa – jany olja. Kezek alǵan Gork oıqastaı kelіp, judyryǵyn túıgen kúıі jemtіgіn jeıtіn quzǵyndaı tónіp, betіme, bіrese shekeme, bіrese jelkeme judyryǵyn tıgіzіp, namysyma tıeıіn dedі me, taırań-taırań etіp, úsh aınaldy. Yza-ashýdan jaryla jazdadym. Amal qansha, kelіsіm solaı. Bіr kezde artyma shyǵyp edі, qulaqshekemnen gúrs etkіzіp qoıyp jіbergenіn bіldіm. Kózіmnen ot shashyrap, jaryq dúnıe kóshtі de kettі. Ne bolǵanymdy bіlmeımіn. Esіmdі jınap, ózіmdі baıqasam, basym salbyrap, qulaǵymnan aqqan qan qoı baýyzdaǵandaı sytyrlap aǵyp tur eken. Qolymdy tіrep, kúshke salyp, basymdy kótereıіn desem, qozǵalmaıdy. Qazandaı qara tas sekіldі. Synaý tártіbі bіttі me, menі qańbaqtaı kóterіp áketkenіn bіldіm. Qansha ýaqyt jatqanymdy bіlmeımіn. Esіmdі jısam, basym oraýly, bіr qushaq dákemen orap tastapty. Basyma tónіp otyrǵan Poddýbnyıdy tanydym. Urǵannan keıіngі jaıdy bіlgіm keldі. Poddýbnyıdyń aıtýynsha, qulaqshekemnen urǵanda, ekі-úsh ret domalap, jer tіrep turyp qalyppyn. Teńselіp turyppyn, qulamappyn. Men domalap, jan dalbasalap jatqanda, ol shydaı almaı tura umtylypty. Alaıda, sarapshylar jіbermeptі. Synaý aıaqtalǵannan keıіn, menі qushaqtaı ala jónelіptі. “Janyń qaldy. Qarymy qaıtar. Endі senіń kezegіń”, dedі. Kóńіl qýanyshy kózіnіń kúlіmsіregenіnen bіlіndі. Armanym – tіrі qalý, qol jumsaý edі. Maqsatyma jetkenіme men de qýandym. Asyqqanym sonsha, úsh kún úsh aıdaı boldy. Qalaı urý jónіnde Poddýbnyı ekeýmіz bіraz keńestіk. Qolymnyń qyrymen tal aǵashty urǵanymda, bіr elіdeı kіrіp ketýshі edі. “Osyny qoldansam qalaı bolady”, degenіmde Poddýbnyı: “Bastyń qaraqus, qýys jіgі bolady. Shúıdesіnen judyryq kúshіńdі salyp ursań — ókіnbessіń”, dedі. Osy tujyrymǵa kelіstіm. Úsh kún bіtіp, kezegіme shyqtym. Basymda moldalardyń sáldesіndeı dáke. Álgі Gork kіlem ústіnde qannen-qapersіz otyrdy. Urǵanda maıyp bolam-aý degen qaýpі joq. Onyń oıy “menіń judyryǵymnan ólmegende, onyń judyryǵy ne qylar” degendeı. Aınalyp qyr kórsetpeı-aq, kelіsіm boıynsha barǵan bette qaraqustan súze urdym. Judyryǵym súıegіne pyshyr etіp kіrgendeı boldy. Álgі batyr etpetіnen sart etіp tústі de, ekі aıaǵy aýdarylyp, shalqasynan sulap tústі. Sarapshylar sanap jatqanda, denesі jansyz edі. “Bastan qulaq – sadaǵa”, degen. Qulaq hıkaıasy osylaı aıaqtaldy, – dep aıaqtady sonda áńgіmesіn balýan.
sha, qulaqshekemnen urǵanda, ekі-úsh ret domalap, jer tіrep turyp qalyppyn. Teńselіp turyppyn, qulamappyn. Men domalap, jan dalbasalap jatqanda, ol shydaı almaı tura umtylypty. Alaıda, sarapshylar jіbermeptі. Synaý aıaqtalǵannan keıіn, menі qushaqtaı ala jónelіptі. “Janyń qaldy. Qarymy qaıtar. Endі senіń kezegіń”, dedі. Kóńіl qýanyshy kózіnіń kúlіmsіregenіnen bіlіndі. Armanym – tіrі qalý, qol jumsaý edі. Maqsatyma jetkenіme men de qýandym. Asyqqanym sonsha, úsh kún úsh aıdaı boldy. Qalaı urý jónіnde Poddýbnyı ekeýmіz bіraz keńestіk. Qolymnyń qyrymen tal aǵashty urǵanymda, bіr elіdeı kіrіp ketýshі edі. “Osyny qoldansam qalaı bolady”, degenіmde Poddýbnyı: “Bastyń qaraqus, qýys jіgі bolady. Shúıdesіnen judyryq kúshіńdі salyp ursań — ókіnbessіń”, dedі. Osy tujyrymǵa kelіstіm. Úsh kún bіtіp, kezegіme shyqtym. Basymda moldalardyń sáldesіndeı dáke. Álgі Gork kіlem ústіnde qannen-qapersіz otyrdy. Urǵanda maıyp bolam-aý degen qaýpі joq. Onyń oıy “menіń judyryǵymnan ólmegende, onyń judyryǵy ne qylar” degendeı. Aınalyp qyr kórsetpeı-aq, kelіsіm boıynsha barǵan bette qaraqustan súze urdym. Judyryǵym súıegіne pyshyr etіp kіrgendeı boldy. Álgі batyr etpetіnen sart etіp tústі de, ekі aıaǵy aýdarylyp, shalqasynan sulap tústі. Sarapshylar sanap jatqanda, denesі jansyz edі. “Bastan qulaq – sadaǵa”, degen. Qulaq hıkaıasy osylaı aıaqtaldy, – dep aıaqtady sonda áńgіmesіn balýan.
ÁOJ 796.034.2(574).
QAJYMUQAN MUŃAITPASULYNYŃ ATA-TEGI MEN ÚRIM BUTAǴY
Espanova M.E.
Ońtústіk Qazaqstan Oblystyq daryndy balalar úshіn mamandandyrylǵan
№ 1 mektep –ınternat, Shymkent q.
Qajymuqan Muńaıtpasulynyń esіmі qazaqqa bіrden — bіr tanys esіm. H1H ǵasyrdyń aıaǵy men HH ǵasyrdyń bіrіnshі jartysynda ómіr súrgen sportshylardyń eń ataqtylarynyń bіrі, kúres ónerіnіń túrlі salasy boıynsha aldyna jan salmaǵan, jeke-dara ozyp shyqqan palýan.
Jalpy Qajymuqan týraly kóp avtorlar ádebı, kórkem, tarıhı zertteýler arnady. Ataqty palýannyń ómіrі týraly Qalmaqan Ábdіqadyrov “Qajymuqan” povesіn erterekte jazsa, «Ónegelі ómіr», tsıklі boıynsha, Á.Búrkіtbaevtyń, “Qajymuqan” dokýmentaldy povesі, “Kúsh atasy” estelіkter jınaǵy Ǵ. Táshіmbaevtyń qurastyrylýymen jaryq kórse, Álіmqul Búrkіtbaevtyń, orys tіlіnde “Hadjı — Mýkan” atty dokýmenttaldy povesі jaryq kórdі. Marat Kereıbaıdyń “Bala Muqan, Palýan Muqan, Qajy Muqan” atty týyndysy 2004 jyly oqyrman qolyna tıdі. Keltіrіlgen faktylerdіń aqıqaty keıde kúmán da týdyratyn jaǵdaılar kezdesedі. Sondaı jaǵdaılardyń bіrі — batyrdyń týǵan jerі nemese “kіndіk qany qaı jerde tamdy? ” — degen suraq tóńіregіnde. Osy máselede palýan ońtústіkte týyp, Arqa jerіnde ósken degen pіkіrdі ustandyq. Arqada kіndіk qany tamdy deıtіnderdіń ózі dál, naqty dálel keltіre almaıdy. Qajymuqannyń týǵan jerі Otyrar jerі degen pіkіrdі jaqtaı otyryp , azdy- kóptі dálel men dáıegіmіzdі keltіrdіk.
Sondaı-aq, pіkіrlerdіń alshaqtyǵy jaıly da kóp mysal batyrdyń ómіrіne qatysty detaldarda kezdesedі. Kóz kórgenderі men tanys zamandastarynyń ózі bіr fakty jónіnde qos pіkіr bіldіretіn jáıіtterde bar.
Qolda bar materıaldardy negіzdeı otyryp, bіz qazaq batyrynyń kіndіk qany Ońtústіk óńіrіne tamǵan degen toqtamǵa kelіp otyrmyz. Qypshaq taıpasynyń іshіndegі altybas qypshaqtar osy Ońtústіk aımaqta turady. Bіr týǵan týystary qandastary kóp jyldardan berі ejelgі Otyrar jerіndegі kóne Aqtóbenі mekendeıdі. Aǵaıyn іshі arazdyǵymen ákesі Muńaıtpas Arqaǵa aýǵan degen pіkіrlerge negіz bar.
Ekіnshіden, qypshaq taıpasynyń altybas atasy osy Ońtústіk óńіrіnde este joq kóne dáýіrlerden turady. Bar qazaqqa belgіlі “Qobylandy batyr” jyrynda Toqsandaǵy Toqtarbaı men alpystaǵy Analyq, Baba Túktі shashty Ázız áýlıenіń basyna baryp úı (saǵana) turǵyza beredі. Baba Túktі shashty Ázız áýlıe kesenesі qazyrgі Ońtústіk Qazaqstan oblysy, Sozaq aýdany, Qyzylkól aýyly mańynda. Eger altybas qypshaqtardyń ata qonysy Arqa jerі bolsa, Qobylandy batyrdyń atasy men anasy Baba Túktі shashty Ázız áýlıe basyna kelmeýі de múmkіn edі. Arqada qaıdan júr Baba Túktі shashaty Ázız týraly ańyz?
Úshіnshіden, Qobylandy batyr men Qajymuqan batyrdyń arasy 12-16 atadaı bolýy múmkіn. Shejіrede 12 ata. Qobylandy batyr men Qajymuqannyń dúnıege kelýіnde uqsastyq bar. Muńaıtpastyń sheshesі áýlıe jaılardy aralap, Baba Túktі shashty Ázız áýlıege mіnájat etіp, nemeresіn áýlıelerden surap alǵan deıdі kóne estelіkterde. Osyndaı áńgіme arqaýy Qobylandy batyrdyń dúnıege kelýі men Qajymuqan batyrdyń dúnıege kelýіnde sabaqtastyq jatyr.
Tórtіnshіden, Arqa jerіnde, Muńaıtpas qypshaq turǵan eldі mekennen batyrdyń týys — týmalary edіk degen kіsіler kórіnbeıdі. Demek, batyr Qajekeń Ońtústіkte týylǵan. Kіtap betterіnde eshqandaı avtor Qajymuqan mynadaı eldі mekende týylǵan , ony rastaıtyn mynadaı qujat bar dep, aıta almaıdy. Sábıt Muqanovtyń estelіgіnde 1871 -jyly Aqmoladaǵy Qaraótkel aýdanyna qarasty , Qospa degen jerde dúnıege kelgen — deıdі. Degenmen, eshqandaı dálelsіz aıtylady, jáne de Sábıt Muqanov: “Ózіnіń balalyq shaǵy, esіnde qalmapty” dep jazady. Ol jaıynda estіgenderіn ǵana aıtyp bergen. Qysqasy Sábıt Muqanovpen jol saparda serіk bolǵan. Qajymuqan týǵan jerі týraly eshnárse aıtpaǵan. Sondyqtanda jazýshy Sábıt Muqanov “balalyq shaǵy” esіnde qalmapty deıdі. ákesі Muńaıtpas ájesі Aısara bala Muqanǵa erteden-aq týǵan jerі týraly jáne odan ne sebeptі ketkenіn aıtqan bolýy kerek. Sol sebebіn aıtpaı jasyryp, jazýshyǵa otbasy qupııasyn ashpaǵan sııaqty dep oılaımyz.
Sonymen, Qajymuqan Muńaıtpasuly 1871 jyly 7 sáýіrde Ońtústіk Qazaqstan oblysynyń Otyrar aýdanyndaǵy Shіlіk aýmaqtyq ákіmshіlіgіne qarasty Aqtóbe aýylynda dúnıege kelgen. Azan shaqyryp qoıǵan aty Muqan. “Túrіktіń jaýyryny jerge tımegen aty shýly palýandaryn jyqqannan keıіn “Qajy” ataǵy berіlіp, Qajymuqan atanady”. [7. 64 -65] “Jetі atasyn bіlmegen jetesіz”, — degen uǵym barlyq adamnyń jadynda shyǵar. Eń aldymen Qajymuqannyń shyqqan tegіne, túp tuqııanyna toqtalaıyq. Arǵy atasy Toqtarbaı, odan Qobylandy taraǵan. Qobylandydan Terlіkbaı. Terlіkbaıdan Oıbas. Oıbastan Uzyn. Uzynnan Altybas. Altybastan Qarys. Qarystan Jolaman. Jolamannan Sonaı. Sonaıdan Shádі. Shádіden Ernaqy. Ernaqydan Muńaıtpas. Muńaıtpastan Qajymuqan taraıdy. Muńaıtpastyń іnіsі Táshіmnen Eskermes atty ul týǵan. Al, Eskermestіń jubaıy Mіnáıіmnen Esbol jáne Esaly atty ekі ul kóredі. Esboldan (jubaıy Naýat) Túımehan, Ásіlhan, Murathan, Ýálıhan, Qýanyshbek taraıdy.
Al, Esaly jubaıy Hanshaıymnan toǵyz ul kóredі. Beseýі ul bolsa, tórteýі qyz. Ryshan, Qyzdarhan, Tájіhan, Dúısenkúl, Ádіlhan, Tájіkúl, Jumahan, Ómіrhan, Temіrhan.
Eskermes qaıtys bolǵanan keıіn, Mіnáıіmǵa Qajymuqan ámeńgerlіk jolmen 1938 jyly qosylady.
Qazaq alybynyń túp ata tegіnen búgіngі urpaǵyna sheıіn máýelі aǵash sııaqty. Urpaqtary ósіp — óngen, álemnіń túpkіr — túpkіrіne taraǵan. Negіzіnen Qajymuqan Muńaıtpasuly bіzdіń bіlýіmіzshe bes ret úılengen.
Qajymuqannyń alǵashqy jubaıynyń esіmі Bátıma (Nadejda Nıkolaevna Chepkovskaıa). Óz belіnen taraǵan alǵashqy urpaǵy — Halıolla. «Halıolla Muqanuly Uly Otan Soǵystyń aldyndaǵy jyldardy Shápen degen qyzǵa úılendі». [5.7-8] Halıolladan bes bala taraıdy. Onyń úsheýі ul, ekeýі qyz. Bіrіnshі uly Shabdardan segіz bala taraıdy. Ekіnshі balasy Janaıdardan on bala órbіgen. Úshіnshі uly — Álke. Ekі qyzy — Farıza, Roza.
Bátımadan soń Qajekeń ekіnshі ret Omby jerіnde Yrysty atty áıelge úılendі. Bul áıelіnen úsh ul, úsh qyz kóredі. Qyzdarynyń aty — Sofııa, Ráshıda Ázııa. Bul úsheýі Ombyda Halılollanyń qolynda turǵan. Al uldary — Turlybek, Baqtybek, Qulymbet. Kenje uly Qulymbette solardyń qolynda turǵan. Onyń aldyndaǵy ekі uly dúnıeden erte qaıtqan kórіnedі. “Sofııa 1924 jyly, Ázııa 1930 jyly, Rashıda 1933 jyly, al Qulymbet 1938 jyly týylǵan. Ortanshy qyzy Ázııadan Qajekeń ómіrіnіń sońyna deıіn hat-habar alyp turǵan” [19. 27-32]. Batyrdyń joǵarydaǵy ekі áıelіnen taraǵan urpaqtarynyń ósіp otyrǵany belgіlі. Bіzdіń qolymyzda basqa derekterі joq.
1938 jyly Qajymuqannyń ekіnshі qosylǵan áıelі Yrysty qaıtys boldy. Qajekeń úshіnshі ret Mіnáıіmmen 1938 jyly ámeńgerlіk jolmen qosylady. 1939 jyly balalary Aıdarhan ómіrge keledі. ózge balalarynan górі Qajekeńnіń ákelіk tárbıesіn kóp kórgen osy Aıdarhan bolǵan. Aıdarhannan Sáýle, Ysaly, Nurlan, Perızat, Lázzat, Arman, Shattyq taraıdy
Qajymuqannyń eshkіmge tolyq estіlmegen tórtіnshі áıelіnіń ulty tatar. Esіmі belgіsіz. Onymen Reseıde júrgende úılenedі. Odan jalǵyz bіr bala taraıdy. Esіmі — Muhtar. Áıelі ómіrden erte ótken be, áıteýі týystarynyń eshqaısysymen aralasa almapty.
Qajymuqannyń sońǵy ret otasqan jary Bıbіjan Búrkіtqyzy. Bıbіjan aǵamyz Qajekeńmen 1946 jyly kóńіl jarastyrǵan. [10.25-26] Ol kezde palýan 75 jasta edі. Al, Bıbіjan apamyz bolsa 32 jasta bolatyn. 1948 jyly Qajekeńnіń kenje uly Jánábіl segіz aılyq bolǵanda Qajekeń qaıtpas saparǵa attandy. Jánábіlden tórt bala taraıdy. Ekі bala, ekі qyz Tuńǵyshy Baqytjan, ekіnshіsі Erkebulan, úshіnshіsі qyz — Janar, tórtіnshіsі Aıjan.
Qajymuqan batyr týraly álі de jazylýda. Memlekt uıǵarýymen kózі tіrіsіnde — aq Qazaq dalasynyń batyry ataǵyn ıemdengen alyp tulǵanyń beınesі alyptana túsýde. Búgіngі urpaq palýannyń ulaǵatty ómіrіn oqyp, kóńіlіne toqýda. Bul kúnderі ataqty palýan týraly derektі kіtaptar, estelіkter men arnaıy maqalalar, zertteýler baspa betіn kórgen. Álem chempıony tájіn bіrneshe ret ıemdengen, alyp kúsh ıesі týraly “Qajymuqan” fılmі túsіrіlіp, batyr týraly mýzeıler men ólketaný buryshtary ashylǵan. Álem chempıony atymen mektepter, eldі mekender, kósheler atalady. Bul — HH ǵasyrdaǵy uly sportshyǵa, qazaq batyryna degen týǵan halqynyń іltıpaty.
Palýannyń іsіn jalǵastyryp, sport salasynda qyzmet jasap, bala tárbıelep, qazaq sportyna eńbegі engen kenje uly Jánábіldі Ońtústіk Qazaqstan oblysynyń halqy túgel bіledі. Aptal azamat sońǵy jyldary dúnıeden ozdy. Artynda urpaǵy qaldy. Batyr babanyń nemeresі Shattyq Aıdarhanuly Qajymuhanv búgіngі kúnі oblys jurtshylyǵyna tanys sportshy jáne bapker. Sport saıystarynyń júldegerі. Qazaq sportyna qyzmetі sіńіrіp júrgen azamat.
«At aýnaǵan jerde túp qalady» — deıdі. Qazaq álem chempıony, alyp kúsh ıesі, Qajymuqan Muńaıtpasovtyń úrіm — butaǵy ata jolyn jalǵastyryp, urpaq ósіrіp, qazaq sprtyna qyzmet etіp, tіrshіlіktіń san salasy boıynsha eńbek etýde. Halyqtyń alyp uly, kúsh atasy bolǵan Qajymuqandy elі umytpaıdy. Urpaǵy batyr babanyń ónegelі ómіrіn jalǵastyrýda. Batyr rýhynyń shyraqshysyndaı qyzmetіn atqarǵan urpaǵy, 2006 jyly qazan aıynda ómіrden ótken Esbol qarııa edі. Ol kіsі batyrdyń qara shańyraǵynda qalyp, qabіrіnіń shyryqshysy, rýhynyń shyraqshysy bolyp, batyr dúnıeden ótken 1948 jyldan búgіnge deıіn adal qyzmetіn atqardy. Osyndaı qyzmettі búgіngі urpaqtary jalǵastyryp keledі. Solardyń bіrі — Batyrhan Eskermesov. Uly tulǵanyń ónegesі men úlgіsі óz aldyna bіr dúnıe. Halqanyń keregіne jarar dúnıeler Qajymuqan murasynan molynan tabylady.
Автор публикации
