12 мая, 2018 18:10
Еліктеуіш сөздердің дыбыстык ерекшеліктері
Еліктеуіш сөздердің дыбыстық ерекшеліктерін сөз еткенде, үш түрлі мэселе ескерілуге тиіс:
- дыбыстық кұрамы; 2) буын жігі; 3) айтылу ыргағы.
Еліктеу сөздердің дыбыстық құрамында, демек, олардың дыбыстарының тіркесуінде белгілі бір ізге түсіп калыптаскан эрі орнықты, эрі жүйелі заң бар деуге болады. Оган елікгеу сөздердің мысалы, мынадай үлгілері айғақ:
- Арс, барс, гүрс, дүрс, мырс, тарс, тырс т.б.
- Борт, бырт, күрт, кірт, морт, сарт, сырт, шарт, шырт т.б.
- Жап, жып, лап, лып, сап, сып, тап, топ, тып, шап т.б.
- Барқ, бырқ, жарк, зырк, зірк, күрк, қорқ, ірк т.б.
- Аңк, еңк, дөңк, дүңк, діңк, күңк, каңк, коңқ, саңқ, сүңқ, шаңк, шіңк, ыңқ т.б.
- Былк, кілк, қолк, кілк, солк, селк т.б.
- Балп, болп, былп, елп, жалп, желп, жылп, салп, сылп, шалп, шылп, шолп, үлп т.б.
- Жамп, күмп, комп, томп, тымп, сымп т.б.
- Даң, дұң, тың, каң, кұн, маң, шаң, шұң, шың т.б.
- Ар, дыр, быр, дар, дір, күр, кор, кыр, сыр, шар т.б.
- Баж, быж, бұж, гүж, күж, кыж, шаж, шыж т.б.
12 Дк, бак, бык, как, қык, сак, тық, шақ, шық т.б.
3 Жалт, жылт, кілт, кылт, мылт, сылт, талт, тылт т.б.
[4 Гу, ДУ. 3У. ДДУ. сау, су т.б.
15 Барп, борп, қорп, сарп, тарп, тырп т.б.
рут улгілерде көрсетілген еліктеу сөздер, эрине, негізгі түбір формалар. Бүлардан баска да ф0рмалар бар. Мысалы: алш, былш, калш; ыз, тыз, ыс; кіс, пыс, тыс тэрізді сан жагынан аз
- іганымен де, көптеген туынды сөздердін жасалуына негіз болған (мысалы: алшы, алшаң, ьізык, ызыл; ыскыр, пысына, кісіне т.б ), сондай-ак, эуелгі түбірлері туынды сөздермен біте кайнасып ажырамайтын болып кеткен формалар да көп. Мысалы: салдыр-гүлдір, балдыр- былдыр, жымың-жымың, сопак, тырбаң, ыржан сияктанган сөздердің түбірлері казіргі тілде ,кеке қолданылмайды.
Еліктеуіш сөздердщ морфологиялъщ сипаты
Еііктеуіш сөздер, сыртқы морфологиялык күрылысына карай, жалаң да, күрделі де болады. Жалаң еліктеу сөздер негізгі жэне туынды болып екі салаға бөлінеді.
Негізгі еліктеу сөздер деп айналадагы табиғат күбылыстарын кұлақпен есту арқылы кабылданган дыбыстардан жэне көзбен көру аркылы кабылданган елес-көріністердің бейнелерінен пайда болған түсініктердің атаулары, демек, сол дыбыстар мен бейнелердің атаулары есебінде кызмет ететін түбір сөздерді айтамыз. Мүндай негізгі еліктеу сөздер, практикалық тұрғыдан алғанда, казіргі кезде тиісті морфологиялык бөлшектерге сараланбайтын бір тұтас түлға сияқтанып келеді. Оларға жогарыда көрсетілген 15 түрлі улгіге тэн формалар жэне олардан өзге де бір алуан формалар жатады. Мысалы: ар, ыр, ырс, борс, бырс, бұлт, былқ, дүрс, дік, дүңк, күрс, күмп, кірп, елп, жалп, жарк, жалт, жарк, зырк, калт, кілт, лып, лап, морт, мырс, мүлт, мыңқ, салп, саңқ, сыңқ, селк, солк, сарт, сырт, санк, танк. тыңк, шалп, шылп, шаңк, шыж, ырс, ыңқт.б.
Туынды еліктеу сөздер деп негізгі (түбір) еліктеу сөздерден де жэне баска атауыш (атаушы) сөздерден де тиісті жүрнактар аркылы жасалган еліктеу сөздерді айтамыз. Мысалы: алшаң, арбан, арсалаң, агаран, балпаң, болпан, дікең, елпен, жалпаң, жортаң, жалтаң, жылман, ирелең, көлбең, кірбең, калтаң, колбаң, коржаң, кызараң, қылмаң, кылтаң, салбаң, сылтаң, тарбаң, тарбалаң, ырсаң, ыржаң т.б.
Сөйтіп, туынды еліктеу сөздер түбір (негізгі) еліктеу сөздерден де (мысалы: жалт-аң, арс- алаң. балп-аң, болп-аң, елп-ең, жылт-ың, калт-аң, сылт-ың, ырс-алаң т.б.), өзге атауыш сөздерден де жасалады (мысалы: ағар-аң, кызар-аң, иір-елең, бұр-алаң, соз-алаң т.б ).
Туынды еліктеуіш сөздер жасайтын жүрнактар мыналар:
- -н, -ың, -ің, -аң, -ең жүрнагы. Бүл жұрнак аркылы туынды еліктеу сөздер жасауға мынадай формалар негіз болады:
а) Негізгі (түбір) еліктеу сөздер. Бұлардан жасалған туынды формаларга мынадай еліктеуіш сөздер жатады: арс-аң, ырс-ың, борс-ың, борт-аң, бырт-ың, барп-аң, болп-аң, елп-ең, жалт-аң, томп-аң, кілт-ің, мырс-ың, калт-аң, тарс-аң т.б.
э) Кейбір атауыш сөздер (есімдер мен етістіктер). Оларга, мысалы, мынадай туынды еліктеу сөздер жатады: ала-ң, ағар-аң, былға-ң, дал-аң, домала-ң, жайна-ң, иір-ең, сыла-н, көлбе-ң, кара-ң, тербе-ң, кызар-аң т.б.
®) Кейбір жеке-дара колданылмайтын формалар. Ондай формалар бейнелеу етістіктеріне де *эне басқа есімдерге де негіз болған. Ол формалар казіргі кезде жеке-дара түбір есебінде колданылмайды, бірақ бастапкы кездерде еліктеу (бейнелеуіш) сөздердің түбір формалары болган деп жорамалдауга болады. Оларға, мысалы, мынадай туынды еліктеу сөздердің түбірлері жатады: арб-аң (арбай), ерб-ең (ерби), жарб-аң (жарби), кірб-ең (кірби), корб-аң (корби), адыр-аң (адырай, адырақ), ажыра-ң (ажырай), бадыра-ң (бадырай, бадырақ), бажыра- ң (бажырай), майм-аң (майми, маймак), кірж-ің (кіржи, кіржік), кайк-аң (кайкай, кайки, Кайқы, кайқак), кик-аң (киқаң, қиқи, ^кикак). күрж-ің (күржи, күржік), кылм-ың (қылми, КЫлымсы), соп-аң (сопай, сопи, сопақ), сид-аң (сиди, сида), шош-аң (шошак, шоштиған) т.б.
- -лаң, -лең, -алаң, -елең жүрнактары кейбір етістіктерге жалганып, туынды еліктеу сөзд| жасайды. Мысалы: бур-алаң, иір-елең, соз-алаң, шуба-лаң, ора-лаң т.б.
Күрделі еліктеу сөздер деп жалаң еліктеу сөздердің я негізгі, я туынды формаларынынШ кайталануы, не қосарлануы аркылы жасалган түрлерін айтамыз.
Күрделі еліктеу сөздер компоненттерінің формаларына карай оларды мынадай негізгі т^, топка бөлуге болады:
- арс-арс, борт-борт, быж-быж, гүр-гүр, дүр-дүр, дір-дір, жарк-жарқ, жалт-жалт, елп-едп зыр-зыр, зырк-зырк, лап-лап, лып-лып, маң-маң, күмп,-күмп, күрс-күрс, селк-селк, тарп-тапіі
т.б.
- арс-үрс, баж-бүж, жарк-жүрк, шап-шүп, шалп-шұлп т.б.
- арбаң-арбаң, алшаң-апшаң, ағараң-ағараң, далаң-далаң, елең-елең, елбең-елбең, ербең. ербең, балпаң-балпаң, бортаң-бортаң, бүрсең-бүрсең, жалаң-жалаң, жалбаң-жалбаң, жалтав. жалтаң, кызараң-кызараң, көлбен-көлбең, кожаң-кожаң, қокаң-қоқаң т.б.
- арбаң-ербең, арбаң-тарбаң, адыраң-едірең, киқаң-киқаң, олпаң-солпаң т.б.
Еліктеу сөздерден өзге сөз таптарына тэн басқа да жаңа сөздер жасалады. Мысалы: тарсыл дүрсіл, күрсіл, тырсыл, быжыл, шыжыл сияқты зат есімдер -ыл (-іл) жүрнағы аркылы тарс. күрс, тырс, быж, шыж деген еліктеуіш сөздерден жасалған. Сондай-ак, жалтак, бүлтақ, шыжық, бұркақ сияқты есімдер де жалт, бүлт, шыж, бұрк деген еліктеу сөздерден -ақ (-ық) жұрнағы арқылы туған. Еліктеу сөздерден басқа сөз таптарына тэн осындай туынды сөздеп жасайтын басты-басты жүрнақтар мыналар:
- -ыл, -іл (ырыл, быжыл, дарыл, гүріл, күрсіл, тырсыл, корсыл, сыртыл, күжіл, шыжыл, ыңқыл, сүнкыл, шүңкіл, шіңкіл, дүңкіл, сырыл, пысыл, зуыл, суыл, бақыл, гуіл, шарыл т.б.).
- -ыр, -ір (жалтыр, жылтыр, былбыр, сылбыр, такыр, тықыр, шыкыр, сытыр т.б.).
- -ақ, -ек, -ық, -к (адырак, елбек, бүлкек, бұлтак, жалтак, калтак, салпак, бұрқак, ыржақ кылжак, тарбақ, балпак, жалпақ, калпақ, коқақ, тыкақт.б.).
- -ғыр, -гір (даңғыр, дыңғыр, дүңгір, каңғыр, мыңғыр, сыңғыр, шіңгір т.б.).
- -кыр, -кір (бақыр, кекір, шакыр, жекір, өкір, түшкір, пысқыр, оскыр, ысқыр т.б ).
- -ыра, -іре (балбыра, былбыра, елбіре, желбіре, салбыра, сылбыра, жылбыра, үлбіре. солбыра, колбыра, бүркыра, жаркыра, күркіре, дүркіре, зыркыра, сыркыра, маңыра, моңірс, еңіре т.б.).
- -ырай, -ірей (бақырай, бақшырай, шақырай, түқырай, кекірей, кекшірей, бүкірей, тықырай^ шоқырай, кокырай, бажырай, күжірей т.б.).
- -ый, -ій (арби, ерби, жарби, тарби, арси, ырси, торси, тырси, жылти, қылти, кілти, кылқи, кеңки, теңки, бырти, коңқи, шоңқи, быржи, коржи т.б.).
- -й, -ай, -ей (арбай, адырай, едірей, ежірей, коқай, шокай, сопай, кикай, коңай, балпай, жалпай и.б ).
- -да, -де (арбаңда, ербенде, бұраңда, ирелеңде, сүйрелеңде, жалпақда, адыраңда, кокаңда
т.б).
Еліктеу сөздерден басқа туынды сөздер тудыратын өзге өнімсіз жұрнактар да бар. Мысалы: кісіне, күжына, быжына, пысына етістіктерін алсақ, олар -ына (-іне) жұрнағы аркылы кіс, күж, быж, пыс деген еліктеу сөздерден жасалған.
Еліктеу сөздерден сөз тудыратын жұрнақтардың кейбіреулері жалаң, кейбіреулері күрандМ болып келеді. Мысалы, жалтыра, сылбыра, салбыра, былбыра дегендердегі -ыра жұрнағы — ыр (жалтыр, салбыр, сылбыр, былбыр) жэне -а (жалтыра, салбыра…) деген екі жалаң жұрнак деп карауға болса, елбіре, үлбіре дегендердегі -іре жұрнағын теориялық жағынан олайша бөлшектеуге болғанымен, практикалық жағынан саралап боршалауға болмайды. Сол сияісгьі, кекірей, бүкірей, тықырай, тыжырай дегендердегі -ырай (-ірей) жұрнағын саралап, — ыр (-ір) жэне -ай (-ей) деп бөлшектеуге эбден болады (кекір, тықыр, тыжыр). Ал, кекшірей, бүкшірей, тыкшырай, бажырай, күжірей дегендердегі -ырай (-ірей) формасын бөлшектеуге болмайды.
^зіргі кезде жеке-дара сөз (түбір) ретінде колданылмайтын кейбір түбірлер көптеген ь|Нды есімдер мен туынды етістіктердің жасалуына негіз болуымен қатар, туынды еліктеу Тд3дердін жасалуына да негіз болады. Мысалы, кокиган, кокырайган, коқсыган, кокшиган, кокшырайган деген етістіктердің де, кокым, кокыс, коктык, кокай, кокыр, коқак деген есімдерДІҢ де, кокшаң, кокыран, кокшыраң деген еліктеу сөздердің де бастапкы түбірі кок деген форма. Ал осы туынды сөздерден жұрнак аркылы туатын өзге формаларды сөз етпей- аК (мысалы: кокаңдаган, кокшыраңдаган т.б.), кокак-кокак, кокаң-кокаң, коқшаң-қокшаң, кокыран-кокыраң, кокшыраң-қокшыраң, кокым-соқым, қоқыр-сокыр, кокак, шокак, коктық- соктык, кокак-соқак тэрізді косарланган формалар жасалатынын еске алсак, осындай «бейтарап» түбірлердің де сөздікті байытудагы кызметі мол екенін багдарлаймыз.
[Іиктеуіш сөздердің синтаксистік қызметі
Еліктеуіш сөздердің синтаксистік кызметін сөз еткенде, екі түрлі мәселе баяндалуга тііісті: оның бірі — еліктеу сөздердің өздерінен баска кандай сөздермен тіркесетіні, екіншісі — еліктеу сөздердің сөйлемде кандай мүше болып кызмет атқаратыны. Ал бүл екі мәселе жайында айтылатын кағидалар мынадай:
- Еліктеуіш сөздің жалаң түрі мен күрделі (қосарланған) түрінің қай-қайсысы болса да өздеріне тэн атау формада тұрғанда бірең-сараң жагдайда ғана болмаса, тек етістіктермен тікелей тіркеседі. Бірак еліктеу сөздер кез келген етістікпен тіркеспейді, оларды тандап тіркеседі.Мысалы: Қорықканнан ба, тоңғаннан ба урядниктің иегі иегіне сак-сак етті.
- Еліктеу сөздер толық мағыналы дербес етістіктердің бэрімен де бірдей тіркесе бермейді.Мысалы: Абай селк етіп жалт карады.
- Еліктеу сөздердің сөйлемде кандай мүше кызметін аткаруы олардың өздерінен баска кандай сөздерге тіркесуімен байланысты.Мысалы: Шаң-шұң дауыс шыкты. Сарт-сұрт төбелес басталды. Берілген сөйлемдерде аныктауыш кызметін аткарып тұр.
Дербес мағыналы негізгі етістіктермен тіркескенде, еліктеу сөздер кимыл мен іс-эрекеттің сын-сипатын білдіреді де, эркашан пысықтауыш мүше болады. Мысалы: Атигы жігіт мырс- мырс күледі.
- Еліктеуіш сөздер заттанып, есім формаларында жүмсалуы мүмкін.
Аспандағы жарқ-журықтан үрейі үшты.
Автор публикации
