3 мая, 2018 17:58
- Сын есім, оның лексика-грамматикалык сипаты.
- Сын есімнің мағыналық түрлері.
Сын есім — семантика-грамматикалық мағынасы жағынан да, морфологиялык ерекшеліктері мен сөз тудыру, сөз өзгерту амалының жүйесі жагынан да, синтаксистік кызметі мен колданылуы жагынан да қазіргі қазак тіліндегі өзіне тэн ерекшелігі бар сөз табының бірі.
Сын есімнің табиғи қызметі ешбір өзгеріске түспей-ак зат есіммен тіркесіп, заттын алуан түрлі касиетін, сындык белгісін білдіру болып табылады. Сын есімді баска сөз таптарынан ажырататын өзіне»тэн эр алуан белгі бар. Атап айтсақ: казак тіліндегі сын есімдер өз мағыналарында септелмейді, оларга көптік, тэуелдік жалгаулары да Қосылмайды. Егер бұл қосымшалардын бірі сын есімге косылса, онда ол заттанып, субстантивтеніп кетеді. Сын есімнің б.ұл ерекшелігі оны зат есімнен бөлек, дербес сөз| табы екенін айқындайды.
Мысалы: Жаксыға асық бол, жаманнан кашык бол. Ақтар мен кызылдардың алысып жатқан| кезі еді. Қызылга конған каргадай.
- Қазак тіліндегі сын есімнің өзіне тэн ерекшелігінің бірі — олардың морфологиялық формаларының, шырай жүрнактарыпыц болуы. Бүл формалар тек сын есімнін жеке өз басына тэн де, сын есімнін бұл ерекшелігін көптеген түтологгап оны депбес сөз табы ретінде тануға басты критерий етіп ұсынады.
Көкше көктен гөрі көгірек тау екен.
Бұл -рак,- рек формасы негізінен сапалык сын есімдерге ғана жалганады, баска сөз таптарында колданылмайды, сондыктан да ол сын есімнін жеке бір белгісі болып саналады. Сын есімнін тағы бір ерекшелігі — түркі тілдерінде олардың кап-кара, сап-сары тэрізді күшейтпелі формаларының болуы. Бүл күшейткіш форма сөз таптарының ішінен тек сын есімге гана тән. Сондықтан күшейтпелі үстеме буын сын есімді баска сөз таптарынан ажырататын белгінің бірі боп есептеледі.
Жап-жас бала екен. Тастай кап-катты.Сап-сары екен.
- Сын есім өзінің семантикасы аркылы да баска сөз таптарынан ерекшеленеді. Заттың сынын білдіре отырып, сын есім кейде кимылдың сынын көрсететін үстеумен астасып келеді Бүл жағдайда бүл сөз табының бір ерекшелігі — сын есім үстеу кызметінде жүмсала 1 отырып, өз магынасын жоймайды.
Жаксы бала жаксы окиды — деген бірінші жаксы бала деген зат есімнщ сапасын анықтаса,] екінші жақсы кимылдың сапасын білдіреді.
Осы екі жерде де жаксы өзінің негізгі мағынасын сактап, сын есім болып түр.
Күшейтпелі магынаны білдіретін өте, тым, аса, тіпті, орасан, ерекше, кас, керемет тэріздіі үстеу сөздер сын есімдермен тіркеседі.
Сосын барып: соңғы кезде тым тэтті, тым женіл жазудан арылып келесін деп маңдайынані сипады. Сол жылдары ауылға ең бірінші болып келген солдат осы Атшыбай еді. Семантикалык мағыналары мен грамматикалык ерекшеліктеріне карай қазақ тіліндегі сын| есімді сапалык жэне катыстық сын есімдер деп бөлеміз.
Сапалык сын есімдер семантикалык жагынан заттың эр алуан сын-сипатын, сапалықі белгілерін, түр-түсін білдіреді, шырай түлгаларымен түрлене алады.
Сапалык сын есімдер косымшасыз түрып, семантикасы жагынан тікелей заттың сынын! білдіреді. Сапалык сын есімдердін морфологиялык сипаты — шырай тұлгаларымен түрлене ]
алуы.
Қазіргі казак тілінде катыстык сын есімдерге бір заттың белгісін баска бір заттың, кимылі іс-эрекеттің, сынның катысы аркылы білдіретін сөздер жатады. Қатыстык сын есімдер көбіне-көп эр түрлі жүрнақтар аркылы баска сөз таптарынан жасалатын туынды сөздер] болады да, сол затқа, қимыл, іс-әрекет, күбылысқа катысын білдіреді.
Мысалы : Желсіз түнде жарық ай, сэулесі суда дірілдеп(Абай).
Қатыстық сын есімдер морфологиялык күрамы жагынан сөзжасам косымшалары | аркылы жасалған туынды немесе күрделі сөздер болып келеді.
Магыналық жағынан катыстык сын есімдер заттың сынын білдіре отырып, белгілі бір сапалық затгың екінші бір затка, я үғымға катысын немесе сондай сапаның жоқтыгын, яғни заттың түрі мен түсіне, сыры мен сынына, я ішкі касиетіне, сол сиякты мезгіл мен мекенге тагы баска сол тэріздес белгілеріне катысты сындык үгымдарды білдіреді. Сөйтіп, катыстық сын есімдер басқа сөз таптарынан жасалган туынды сөздер болып келеді. Қатыстык сын есімдердің бір тобы бір сөзде заттык белгінің бар екенін көрсетсе, екінші бір тобы керісінше оның жок екенін, ал үшінші тобы бір затка, қүбылысқа бейімділікті, икемділікті, төртінші тобы кимыл, іс-эрекетке, амалға, мекенге, мезгілге катыстылықты білдіреді. Бүл магыналардың кай-кайсы болсын морфологиялык көрсеткіштер аркылы беріледі.
Автор публикации
