28 февраля, 2018 18:05
Қазақ тіл біліміндегі ертеректе шыққан оқулықтардст бастап, қазіргі кезецдегі еңбектерге дейінгі тілдік қатынас мәселесініц галымдар тарапынап практикалық жагынан сөз болуы. Әр кезецде баспадан иіыққан ецбектердегі тілдік қатынас мэселесі туралы пікірлер.
Қазақ лингвистикасындагы тілдік қатынас мэселесініц зертшелу тарнхы тіл білімініц жеке салаларын оқытуды сөз ете келіп, гылыми-теориялық Жагынан емес, тілдік единицалар мен тіл білі.мініц салаларын іірактіікалық- эдістемелік түргыдан меңгертуді көздегендігі.
Қазақ тілін практикалық қатысымдық эісагынан оқыту мэселесініц зерттелу тарихы. Қазақ тілін оқыту мэселесініц көрнекті тілиіі- галымдардыц зерттеу ецбектері мен оқу қүралдарында өткен гасырдыц зкиырмасыншы жылдарынан бастап сөз болгандыгы. А. Байтүрсыновтыц «Оқу қуралы», «Баяншы», «Әліппе», «Әліп-би астары» ецбектеріндегі тілдіц қшпысымдық табигатының қарапайым түсіндірілуі. Ғалымның айтуь бойынша тілдік қарумен қарым-қатынастың екі түрге бөлінуі: жазумеі сой. іесу және ауызбеи сойлесу процестері.
Жүсіпбек Аймауытовтың қазақ тілін жүйелі оқытуга арналгаі еңбектері. «Тіл қүрапы» (1926), «Ана тілін қалай оқыту керек?» (1925) «Каыплексті оқыту жолдары» (1929).
М. Дулатовтың «Кім оқытады?» (Еңбекиіі қазақ, 1923) «Мектец. медреселер мәселесі» (1913), «Жаңа жазу ережелері» (1923) т.б. еңбектер, арқылы қазақ шіліп, оқыту, жазу мәселесіне қосқан үлесі.
Сол сшіқты М. Жүмабаев, Т. Шонанов, Ш. Сарыбаев, С. Жиенбаев т.б. көптеген галымдардың тілді оқытуга арналган еңбектері олардыі барлыгының тілдік қатынастың практикалық маңызына басты назар аударгандыгы.
Тілдік қатынас мәселесінің бүгінгі күннің өзекті проблемасы ретінде гылыми-теориялық жагынан зерделеуді қажет ететіндігі, филолог мамандар мен педагогтар үиіін бүл мәселені түсінудің, терең білудің ачгышарттары.
Лекцііи максаты: Қазак тіл білімінде ғылыми мәселе ретінде теориялык та, әдістемелік те жагынан арнайы зерттеу нысанына айналган тілдік катынас жайлы, осы гылым саласындағы тілші-галымдардың зерттеулері жайлы мәлімет
беру.
Лскцші мәтіиі (кьіскаша):
Қазак тіл білімінде тілдік катынас ғылыми мәселе ретінде теориялык жагынан да, әдістемелік жағынан да арнайы зерттелуі соңғы жылдардын
үлесіне тиеді.
Тілдік катынас — адамның ойлау, пайымдау, сөйлеу, тыңдау, түсіну, айту. пікірлесу әрекеттеріне катысты кұбылыс. Сондыктан тілдік катынаска байланысты кұбылыстардың теориялык негіздерін аныктау, айтылган. жазылган хабарды кабылдаудың әдіс-тэсілдерін айкындау, сол сиякты қарым- катынас кұралдары мен тұлғаларын, олардың колданылу жолдарын белгілеу казіргі өзекті мәселелердің бірі. Мұндай мәселелерді тіл білімінде аныктау тілді окытуга байланысты катысым әдісін туғызды. Қазір халыкаралык катынас жан- жакты дамыган уакытта тілді окыту мен үйретуге айрыкша назар аударылып отыр.
Қазак лингвистикасында тілдік катынас мәселесінің зерттелу тарихы тіл білімінің жеке салаларын окытуды сөз ете келіп, ғылыми-теориялык жагынан емес, тілдік единицалар мен тіл білімінің салаларын практикалык-әдістемелік тұргыдан меңгертуді камтиды. Қазақ тілін практикалык-катысымдық жағынан окыту мәселесі көрнекті тілші-ғалымдардың зерттеу еңбектері мен оку кұралдарында 1920 жылдардан бастап сөз болған. Мэселен, А.Байтұрсыновтын «Оку»кұралы», «Баяншы», «Әліппе» атты еңбектерінде тілдің катысымдык табиғаты карапайым түсіндірілген.
Ж.Аймауытов казак тілін жүйелі окытуға багытталған «Тіл кұрал», «Ана тілін қалай окыту керек?», «Комплексті окыту жолдары» сиякты еңбектер
жазды.
М.Дулатов «Кім окытады?», «Мектеп-медреселер мэселесі», «Жаңа жазу ережелері» атты еңбектері аркылы казактілі, оның окытылу, жазылу мәселесіне өз үлесін косты.
Сол сиякты М.Жүмабаева, Т.Шонанов, С.Жиенбаев т.б. көптеген ғалымдар тілді окытуға арнайы еңбектер жазып, тілдік катынастыц практикалык маңызына басты назар аударған.
Телжан Шонанов — ғылым-білім, оку-агарту, әдебиет пен тіл салаларыпда күнарлы еңбек еткен талантты жан. Оның жазған кітаптары, окулыктары мектептегі білім беру жүйесіне, эдістемелерге, тіл мэселелеріне арналган. Бұл салада 100-ден астам еңбек жаза келіп, тіл білімін зерттеуші галым. әдіскер, педагог, тарихшы, аудармашы ретінде көрнекті орын алады. Ол баланын сауатын ана тілінде ашуға ерекше көңіл бөлуді талап ете отырып, тілді үйрену алгашкы балалык кезде тиімді екенін дәлелдейді.
Қазак тілінің әдістеме саласына айырыкша көп енбек сінірген галымдардың көрнектісі — Ш.Х.Сарыбаев. Оның казак тілін окыту мәселесіне катысты еңбектерін бірнеше топка бөліп карастыруға болады: I) Қазак тілін орыс мектебінде окыту мэселесі. 2) Қазактілін казак мектебінде окыту мэселесі. 3). Фонетиканы окыту мәселесі. 4) Орфография және оның принциптерін окыту мэселесі. 5) Етістіктің грамматикалык категорпяларын окыту мэселесі. б) Соз таптарын окыту мәселесі.
Қазак тілі методика мэселелерін зерттеп, оган катысты енбек жазган тілші С.Жиенбаев. Оның 1941 «Қазак тілі методикасы» атты кітабы казак тілін окыту эдістемесіне катысты жарияланған түңгыш зерттеулердін катарына жатады.
Әдіскер-тілші казақтілінің эр түрлі мәселелерін қарастыра отырып, орыс мектебінде казак тілін окыту мәселесіне, оның ішінде: тіл дамыту, сойлеуге үйрету, арнайы такырыппен жүмыс, сабак беру эдісі сиякты мэселелерді соз еткен.
Типтік оку багдарламасыиан кошір.ме
Тілдік қатынастың қориіагсш орта меи лр турлі қубылыстардың санага әсер етуінеп паііда болатын ақпараттардың жиынтыгы арқылы адамдардың °мірде бір-бірімен пікір алмасуы, тусінісуі екендігі. Адамдық болмыстың туп Ңазыгы — тілдік қатынас болуы.
Тілдік қатынастың адамзатқа т?н ойлау мен сөілесім проңесінің бірлігі иэтижесінде қогамдық-әлеуметтік омірде тіл арқылы жарыққа іиыққан сідам санасының корінісі екендігі.
Ті.чдік қатыііаспіың оіі мсп сапаның және тілдің түтасты,, нптижесінде қатысымдық түлгалардың семантикалық бірлігі мен байланыс қагидалары арқылы адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз ететһ қогамдық-элеуметтік күрделі проңесс екендігі.
Тілдік қатынастың ерекиіелігі жалпы адамзатқа тән күрделі де табиг\ қүбылыс болуы. Тіл мен сананың бірлігі. Тілдік қатынастың адамдардһң қарым-қатынас қүралы тіл арқылы жүзеге аса келіп, жалпы адамзатқ қызмет етуі; тілдік қатынастың қогамдық-әлеуметтік басқа проңестерма байланысы.
Тілдік қарым-қатынас арқылы адамның қогамдық рөлінің кеңеюі. Тілдһ қашынаапың барлық қогамдық үрдістердің іске асу көзі екендігі. Тілдһ қашыпасшың қогамдық-әлеуметтік мәні, оның адамның жеке басыныі қабілеті мен қога.мдагы орнына байланысты болуы. Тілдік қатынастып қогамның дамуы мен әлеуметтік қагидалардың, адамның ой-өрісінің ндеялардың жүзеге асуына ықпалы.
Лекция максаты: Тілдік катынаска гылыми аныктама беру, онын адамзаттың тіл аркылы катынаска тусуі екендігімен, өмірде өзіндік орны бар. когамдык-әлеуметтік акпараттардың жиынтығы аркылы адамдардың пікір алмасуының, олардың арасындагы карым-катынастың түп казығы екендігімен таныстыру. Тілдік катынастың негізгі мазмұны жайлы мәлімет беру.
Лекңия мәтіні (кыскашн):
Тілдік катынас- тіл аркылы байланыс, сөйлеу тілі аркылы адамдардың бір —бірімеи карым -катынас жасауы; коғамдык, ұлттық тіл аркылы ұгынысу. түсінісу; ягни адамзаттың тіл аркылы катынаска түсуі тілдік катынас дегенді білдіреді. Бұп жерде сөйлеу тілі деген ұгымды ерекше карастырамыз. Өйткені. ол жалпы адамзаттың сөйлесу кұралы, кызметі, яғни адамның катынас кұралы деген тілдің әлеуметтік, коғамдық мәні бар ұғымды жеткізуі тиіс.
Тілдік катынас — сөйлеу тілі аркылы ұғысу, түсінісу дегенді нактылай келе, когамның дамуы үшін ең кажетті коғамдык -әлеуметтік акпараттардын жиынтығы аркылы адамдардың пікірлесу дегенді білдіреді.
Өмірде адамдар тек тілмен сөйлесу аркылы ғана бір — бірімен түсініспейді, кейде әр түрлі жағдайларға байланысты олар бір -бірін тілсіз -ак ұгып, соған карай әрекет жасайды. Мысалы, бағдаршам, коңырау, айкай т.б.
Қарым -катынастың бұп айтылған үлгілері өмірден, коғамнан тыс бола алмайды. Мұндай карым -катынастар адам үшін қызмет етеді, адамдардын өзара түсіністігіне жол ашады. Сондыктан олар да адамдардың карым — катынасына, байланысына жатады. Өмірдегі мұндай ұгынысу, түсінісу тілсіз карым -катынас деп аталады.
Жалпы адамдардың карым -катынасына катысты әрекеттер екі үлкен тармактан тұрады: тілдік катынас жэне тілсіз катынас. Бұл екі қатынастын ұксастыктары да, айырмашылыктары да бар. Ұксастыктары:
- Адамдардың бір -бірімен байланысын камтамасыз етеді, яғни адамдар арасындагы катынаска кызмет етеді.
- Тілдік катынаста да, тілсіз катынаста да белгілі бір нэрсе хабарланады, бірактілге қатынасты хабар шартты түрде болуы мүмкін.
- Тілдік, тілсіз катынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол ашады. Ұгынысу тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мүмкін, бәрібір адамның белгілі бір хабарды ұғып, соған катысты іс -эрекет жасауына мүмкіндік болады. Онын осы ерекшелігіне ғалымдар аса назар аударды. Мәселен, Г.В.Колшанский «Языковая коммуникация — это прежде всего общение с помощыо языка в целях установления взаимопонимания» деп, тілдік катынасты өзара түсінісудін тіл аркылы жүзеге асуы деп бағаласа, И.М.Кобозева оны ойдын тіл аркылы берілу тәсілі дей отырып, бұл процесті сөйлеуге катысты карым -катынаснен байланыстырады: « … это способ передачи мысли посредством языка, обьектируемый в форме речевого акта — это элементарного звена речевого общения»
Лингвистикадагы тілдік катынас мәселесін жан -жакты карастырган ғалым — Э.П.Шубин Ол шет тілдерін окыту кағидаларын, әдістерін соз ете отырып, жалпы тілдік катынастың кұралын, оларды аткаратып кызметін, окытудың максаты мен мазмұнын, тілдік кұралдарды аныктауға тырысады. Сол сиякты тілдік катынастың тілсіз катынастан айырмашылыгы барын атап өтеді.
- Тілдік қатынас эмбебап, ягни жан -жакты, өйткені ол адамдардың барлык саналык және физикалык әрекетіне кызмет етеді.
- Тілдік катынас бірінші пайда болады, ягни алғашкы кезенде тұрады, өйткені оган адамның ойлау кабілеті негіз болады.
Автор публикации
